Γενοκτονία και πολιτική οικονομία: Ανακατασκευάζοντας την σχέση
Οι ετερόδοξοι μελετητές συχνά επικρίνουν το κυρίαρχο διεθνές δίκαιο για το ότι σκέφτεται με όρους κρίσης και όχι δομής και ότι εστιάζει σε θεαματικές εκρήξεις βίας, σε αντίθεση με τις καθημερινές δομές της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας που έχουν ως αποτέλεσμα τον πρόωρο θάνατο και τον ακρωτηριασμό εκατομμυρίων ανθρώπων. Πουθενά αυτά τα σφάλματα δεν ήταν πιο εμφανή από ό,τι στο κείμενο, στη μετέπειτα ερμηνεία και στις ρητορικές επικλήσεις της Σύμβασης για τη Γενοκτονία, οι οποίες ερμήνευσαν το έγκλημα της γενοκτονίας με διαβόητα περιορισμένους όρους.
Η υπόθεση γενοκτονίας της Νότιας Αφρικής κατά του Ισραήλ ενώπιον του Διεθνούς Ποινικου Δικαστηρίου (ΔΠΔ), η οποία ξεκίνησε στα τέλη του 2023, είχε μια πιο διευρυμένη προοπτική. Σε αυτή τη σύντομη ανάρτηση, θα υποστηρίξω ότι η υπόθεση θα πρέπει να θεωρηθεί, εν μέρει, ως μια προσπάθεια κατασκευής μιας δομικής, ιστορικά θεμελιωμένης και πολιτικοοικονομικά τεκμηριωμένης κατανόησης της γενοκτονικής βίας, η οποία ωστόσο παραμένει εντός του πλαισίου της Σύμβασης και διατηρεί την αναγνωσιμότητά της σε ένα δικαστήριο. Δεδομένου ότι οι δεξιότητες της ομάδας της Νότιας Αφρικής αποδείχθηκαν αδιαμφισβήτητες, η έκβαση αυτής της υπόθεσης θα καθορίσει κατά πόσον το διεθνές δίκαιο μπορεί να επανερμηνευθεί με τρόπους που καθιστούν ορατό τον ρόλο της πολιτικής οικονομίας στη μαζική βία και ακόμη και στην εξόντωση.
Είναι καλά τεκμηριωμένο ότι ο ορισμός της γενοκτονίας που υιοθετήθηκε από τη Σύμβαση για τη Γενοκτονία ήταν στενότερος από ό,τι είχε οραματιστεί ο Raphael Lemkin, ο Εβραίος-Πολωνός δικηγόρος που επινόησε τον όρο, όταν ζήτησε να γίνει διεθνές έγκλημα. Για παράδειγμα, η Σύμβαση δεν καλύπτει ως επί το πλείστον τη λεγόμενη «πολιτιστική γενοκτονία», την σταδιακή αλλά υπολογισμένη καταστροφή μιας ομάδας μέσω επιθέσεων εναντίον των κοινωνικών, πολιτιστικών ή οικονομικών δομών της που δεν συνεπάγονται άμεση σωματική βλάβη, αλλά καταλήγουν να υπονομεύουν μακροπρόθεσμα τους όρους αναπαραγωγής της ως ομάδας. Η παράλειψη αυτή είχε να κάνει λιγότερο με τυχόν βαθιές φιλοσοφικές διαφορές μεταξύ του Λέμκιν και των συντακτών της Σύμβασης παρά με πιο άμεσους πολιτικούς υπολογισμούς. Τα δυτικά κράτη ήταν πρόθυμα να διακρίνουν τις δικές τους μορφές εξοντωτικής αποικιοκρατικής βίας από εκείνη που είχε αναπτύξει το Τρίτο Ράιχ - παρά, ή ίσως επειδή, ο Λέμκιν είχε αντιμετωπίσει την αποικιοκρατική βία κατά των ιθαγενών Αμερικανών ως παραδειγματική του λάθους που προσπαθούσε να συλλάβει.
Η έλλειψη αυτή επιδεινώθηκε από τη μεταγενέστερη ερμηνεία της Σύμβασης από τα δικαστήρια. Το ΔΠΔ, ειδικότερα, έθεσε το βάρος της απόδειξης της πρόθεσης γενοκτονίας αδικαιολόγητα υψηλό. Ελλείψει ρητών γενοκτονικών δηλώσεων, η πρόθεση μπορεί να συναχθεί από το συνολικό πρότυπο συμπεριφοράς του εναγόμενου κράτους, αλλά μόνο εάν αυτό είναι «το μόνο συμπέρασμα που θα μπορούσε εύλογα να εξαχθεί από τις εν λόγω πράξεις». Το πρότυπο του «μόνο εύλογου συμπεράσματος» φαίνεται να μεταφέρεται από το πεδίο του (διεθνούς) ποινικού δικαίου και δεν έχει ρητή βάση ούτε στη Σύμβαση για τη Γενοκτονία ούτε στο δίκαιο της κρατικής ευθύνης. Ωστόσο, αυτό το εξαιρετικά υψηλό επίπεδο απηχεί τις νομικές και κοινωνικές αντιλήψεις σχετικά με τον παρεκκλίνοντα χαρακτήρα της γενοκτονίας. Η γενοκτονία θεωρείται ένα εξαιρετικά εξαιρετικό έγκλημα, ένα έγκλημα που έχει λάβει χώρα μόνο λίγες φορές στη σύγχρονη ιστορία, και έτσι, σύμφωνα με το συχνά σιωπηρό επιχείρημα, θα πρέπει να υπάρχει ένα πολύ ισχυρό τεκμήριο κατά της απόδειξης της εμφάνισής της. Επιπλέον, συνειδητά ή όχι, οι νομικοί παράγοντες (τουλάχιστον εκείνοι που δεν είναι μελετητές γενοκτονιών) συχνά αντιμετωπίζουν το Ολοκαύτωμα ως παραδειγματικό και οι ισχυρισμοί περί γενοκτονίας μετρώνται με βάση τις ιδιαίτερες λεπτομέρειες της εξορθολογισμένης, βιομηχανοποιημένης, μαζικής εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης.
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι η γενοκτονία συμβαίνει αναπόφευκτα σε όλα τα αποικιοκρατικά πλαίσια των εποίκων, ή ακόμη και σε όλα τα πλαίσια όπου η εργασία των αυτοχθόνων δεν είναι συστημικά σημαντική. Σημαίνει, ωστόσο, ότι αυτό το συγκεκριμένο σύνολο πολιτικοοικονομικών συνθηκών -όπου οι «πλεονάζοντες πληθυσμοί» θεωρούνται ως οικονομικά «άχρηστοι» και ως εμπόδια στην επέκταση από τους κυρίαρχους πολιτικούς θεσμούς- δημιουργούν κίνητρα γενοκτονίας που μπορεί να καρποφορήσουν ή να μην καρποφορήσουν. Η αποικιακή βία που εκδηλώνεται στο πλαίσιο τέτοιων συνθηκών έχει τη δυνατότητα να γίνει εξοντωτική, και έχει συχνά
Αυτή η εξαίρεση της γενοκτονίας και η νομική της έκφραση στο πρότυπο του «μόνο λογικού συμπεράσματος» εκτοπίζουν τις πολιτικοοικονομικές αντιλήψεις της γενοκτονίας σε αποικιακά περιβάλλοντα εποίκων. Σε περιβάλλοντα όπου οι οικονομίες των εποίκων δεν βασίζονται στην εγχώρια εργασία, αλλά απαιτούν την γη των ιθαβενών για τη χωρική τους επέκταση και για την ανάπτυξη διαφόρων εξορυκτικών βιομηχανιών, είτε πρόκειται για εξόρυξη είτε για βιομηχανοποιημένη γεωργία, προκύπτουν συνθήκες γενοκτονίας, καθώς οι αυτόχθονες πληθυσμοί γίνονται «πλεονάζοντες πληθυσμοί» που θέτουν συνεχείς προκλήσεις στην απαίτηση των κοινωνιών των εποίκων για γη.
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι η γενοκτονία συμβαίνει αναπόφευκτα σε όλα τα αποικιοκρατικά πλαίσια των εποίκων, ή ακόμη και σε όλα τα πλαίσια όπου η εργασία των αυτοχθόνων δεν είναι συστημικά σημαντική. Σημαίνει, ωστόσο, ότι αυτό το συγκεκριμένο σύνολο πολιτικοοικονομικών συνθηκών -όπου οι «πλεονάζοντες πληθυσμοί» θεωρούνται ως οικονομικά «άχρηστοι» και ως εμπόδια στην επέκταση από τους κυρίαρχους πολιτικούς θεσμούς- δημιουργούν κίνητρα γενοκτονίας που μπορεί να καρποφορήσουν ή να μην καρποφορήσουν. Η αποικιακή βία που εκδηλώνεται στο πλαίσιο τέτοιων συνθηκών έχει τη δυνατότητα να γίνει εξοντωτική, και συχνά κλίνει προς αυτή την κατεύθυνση. Πράγματι, ολόκληρη η αμερικανική ήπειρος καθώς και η Αυστραλία αποτελούν απόδειξη του εξαιρετικού χαρακτήρα της γενοκτονίας σε τέτοια αποικιακά πλαίσια εποίκων.
Αυτή η πολιτικοοικονομική κατανόηση της γενοκτονίας μπορεί επίσης να βοηθήσει να εξηγηθεί τι εκτυλίσσεται στη Γάζα. Όπως έχει υποστηρίξει ο Darryl Li σε αυτό το blog στο παρελθόν, από την πρώτη Ιντιφάντα, το Ισραήλ έχει κάνει μια συντονισμένη προσπάθεια να αντικαταστήσει την παλαιστινιακή εργασία με μεταναστευτική εργασία σε τομείς όπως οι κατασκευές και η γεωργία. Αυτή ήταν μια σκόπιμη στρατηγική για να στερήσει από τους Παλαιστίνιους τις διασπαστικές δυνάμεις της εργασίας και να υπονομεύσει την αποτελεσματικότητα της μη βίαιης αλλά μαχητικής αντίστασης. Ανησυχητικό, όμως, είναι ότι αυτή η στρατηγική έχει επίσης δημιουργήσει πολιτικές οικονομικές συνθήκες που ευνοούν τη γενοκτονία, καθώς οι Παλαιστίνιοι δεν είναι πλέον συστημικά χρήσιμοι για την εργασία τους. Επιπλέον, τα τεράστια συναλλαγματικά αποθέματα που έχει συσσωρεύσει το Ισραήλ τα τελευταία 15 χρόνια του δίνουν ένα ιστορικά πρωτοφανές περιθώριο (παρά την κυρίαρχη εξάρτησή του από τις ΗΠΑ) να ακολουθήσει όλο και πιο βίαιες, διεθνώς μη δημοφιλείς πολιτικές χωρίς να αντιμετωπίσει άμεση οικονομική επιδείνωση. Η τρέχουσα κλιμάκωση της βίας σε ολόκληρη την Παλαιστίνη πρέπει να διαβαστεί υπό το πρίσμα αυτών των πολιτικών οικονομικών πραγματικοτήτων που, κατά τη γνώμη μου, επέτρεψαν τη μετάβαση από συνθήκες συστηματικής καταπίεσης και διακρίσεων σε συνθήκες συνολικής απέλασης και εξόντωσης.
Η πολιτική οικονομία της γενοκτονίας στο ΔΠΔ
Δεδομένης της διαβόητης απροθυμίας του ΔΠΔ όταν πρόκειται να παρεκκλίνει από το ονομαστικά μη δεσμευτικό δεδικασμένο του, και δεδομένης της ανταγωνιστικής σχέσης μεταξύ του προτύπου «μόνο λογικό συμπέρασμα» και της διαρθρωτικής ανάλυσης που παρουσιάστηκε παραπάνω, είναι απίθανο η πολιτική οικονομία των γενοκτονικών κρατών-εποίκων να αποτελέσει μέρος της ανάλυσης του Δικαστηρίου. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι οδοί για μια τέτοια ανάγνωση έχουν κλείσει.Οι δικηγόροι της Νότιας Αφρικής, αν και περιορίζονται από τα υπάρχοντα νομικά κείμενα και το δεδικασμένο, έχουν προσφέρει σημαντικές ιδέες για το πώς μια πολιτικοοικονομική προσέγγιση του δικαίου μπορεί να ενημερώσει τα επιχειρήματα που παραμένουν αναγνώσιμα σε ένα δικαστήριο.
Όπως έχουν επισημάνει άλλοι, η ουσία του επιχειρήματος της Νότιας Αφρικής βασίζεται στο άρθρο. ΙΙ παρ. γ) της Σύμβασης για τη Γενοκτονία, η οποία περιλαμβάνει «την εσκεμμένη επιβολή σε μια ομάδα συνθηκών ζωής που υπολογίζεται ότι θα επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει». Παρόλο που η διάταξη αυτή εξακολουθεί να επικεντρώνεται στη φυσική καταστροφή, εντούτοις επέτρεψε στη Νότια Αφρική να προωθήσει δύο σημαντικά επιχειρήματα. Πρώτον, η εισήγηση της Νότιας Αφρικής μπόρεσε να καταγράψει το σύνολο της καταστροφής που πραγματοποιήθηκε από τις 7 Οκτωβρίου. Αντί να επικεντρώνεται σε μεμονωμένες επιθέσεις και τα άμεσα θύματά τους (όπως κάνει το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο), το άρθρο 1 του Συντάγματος. II παράγραφος (γ) επιτρέπει μια συνολική αξιολόγηση που καταγράφει τον πολύπλοκο ιστό των φυσικών υποδομών, της παροχής υπηρεσιών, των ανθρώπινων σχέσεων, του φυσικού περιβάλλοντος και της σιωπηρής γνώσης που καθιστούν δυνατή τη ζωή σε πολύ στοιχειώδες επίπεδο. Είναι, επομένως, αξιοσημείωτο ότι οι γραπτές παρατηρήσεις δεν επικεντρώθηκαν μόνο στη σκόπιμη λιμοκτονία των Παλαιστινίων (παρόλο που αυτός είναι, αναμφισβήτητα, ο πιο άμεσος κίνδυνος), αλλά έριξαν ένα ευρύτερο δίχτυ που περιελάμβανε καταστροφή σπιτιών, μαζική απέλαση, στέρηση τροφίμων μέσω του αποκλεισμού της βοήθειας και της καταστροφής των συστημάτων τροφίμων, στέρηση πρόσβασης σε καθαρό νερό, στέρηση πρόσβασης σε επαρκή ρουχισμό και αποχέτευση, καταστροφή ιατρικών εγκαταστάσεων και δολοφονία επαγγελματιών του τομέα της υγείας. Είναι σημαντικό ότι η υποβολή υπογραμμίζει τη σκόπιμη καταστροφή νομικών υποδομών, όπως δικαστήρια, καθώς και πανεπιστήμια, αρχεία, θρησκευτικούς χώρους, δημόσιες βιβλιοθήκες και εξέχοντες ηγέτες κοινοτήτων ως μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου φυσικής καταστροφής του παλαιστινιακού λαού στη Γάζα. Ένα από τα κύρια αποτελέσματα της υποβολής είναι να δοθεί νομική έκφραση στη σύνθετη δομή και τις σχέσεις της κοινωνίας της Γάζας. Σε αντίθεση με άλλες διατάξεις της Σύμβασης για τη Γενοκτονία που επικεντρώνονται στη σωματική βλάβη και το θάνατο με στενότερο τρόπο, η εξέταση των «συνθηκών ζωής» ενός λαού μας επιτρέπει να τον δούμε όχι ως μονοδιάστατο θύμα βίας, αλλά ως μέλη ενός πλούσιου, κοινωνικού μωσαϊκού. Ίσως ακριβέστερα, αυτή η διάταξη μας επιτρέπει να βλέπουμε τους Παλαιστινίους ως θύματα γενοκτονίας ακριβώς επειδή καθιστά ορατές τις πολύπλοκες πραγματικότητες της κοινωνίας τους.
Δεύτερον, εστιάζοντας στο άρθρο ΙΙ παράγραφος (γ) της Σύμβασης, η Νότια Αφρική ήταν σε θέση να τοποθετήσει την τρέχουσα κλιμάκωση της βίας στο ευρύτερο ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο της κατοχής και του αποκλεισμού. Πράγματι, η Νότια Αφρική ήταν υποχρεωμένη να το πράξει, καθώς το άρθρο ΙΙ παράγραφος (γ) εγείρει το ζήτημα της «διπλής πρόθεσης»: η Νότια Αφρική έπρεπε να αποδείξει τόσο την πρόθεση γενοκτονίας όσο και ότι οι συνθήκες ζωής «υπολογίστηκαν» και «επιβλήθηκαν σκόπιμα» προκειμένου να καταστραφεί η ομάδα. Στην περίπτωση της Γάζας, αυτοί οι υπολογισμοί μπορούν να αποδειχθούν πολύ κυριολεκτικοί. Η επίσημη αποχώρηση του Ισραήλ από τη Γάζα το 2005 ακολουθήθηκε από έναν μικρο-διαχειριζόμενο αποκλεισμό που περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, τον υπολογισμό της θερμιδικής πρόσληψης που θα κρατούσε τον πληθυσμό λίγο πάνω από τα επίπεδα λιμοκτονίας χωρίς να επιτρέπει μια άνετη ζωή ή μια επισιτιστική κυριαρχία. Σε αντίθεση με τους απλούς εμπόλεμους, το Ισραήλ έχει από καιρό τεκμηριωμένη γνώση των συστημικών τρωτών σημείων της Γάζας, κυρίως επειδή έχει δημιουργήσει τα περισσότερα από αυτά. Ως εκ τούτου, η ευρύτερη ιστορία εδώ είναι σχετική τόσο από την άποψη της καθιέρωσης της «διπλής πρόθεσης» όσο και από την άποψη της καθιέρωσης του actus reus της γενοκτονίας: λόγω των προηγούμενων ενεργειών του Ισραήλ, ο πληθυσμός της Γάζας είναι ιδιαίτερα ευάλωτος, πράγμα που σημαίνει ότι είναι ευκολότερο να του επιβληθούν «συνθήκες ζωής υπολογισμένες για να επιφέρουν τη φυσική του καταστροφή». Αυτό είναι το πλαίσιο στο οποίο πρέπει επίσης να ερμηνεύσουμε τον ισχυρισμό του Ειδικού Εισηγητή των Ηνωμένων Εθνών για το δικαίωμα στην τροφή ότι κανένας πληθυσμός δεν έχει πεινάσει τόσο γρήγορα και τόσο απόλυτα. Αντίθετα, οι σχολιαστές που κατήγγειλαν τις κατηγορίες για γενοκτονία ως «πρόωρες» το 2023 δεν έλαβαν υπόψη (συνειδητά ή όχι) τις οξείες ευπάθειες ενός πολιορκημένου πληθυσμού.
Αυτή η ιστορία της μικροδιαχείρισης των συνθηκών ζωής στη Λωρίδα της Γάζας δείχνει επίσης ότι το Ισραήλ έχει τη θεσμική γνώση, τα εργαλεία πολιτικής, τη στρατιωτική εκπαίδευση και την πολιτική βούληση να επιβάλει μη βιώσιμες συνθήκες με υπολογισμένο και εσκεμμένο τρόπο. Στο πλαίσιο αυτό, οι δηλώσεις του υπουργού Οικονομικών και του υπουργού Ενέργειας και Υποδομών αποκτούν άμεση σημασία για τον καθορισμό της απαιτούμενης «διπλής πρόθεσης». Η σχέση μεταξύ Γάζας και Ισραήλ δεν είναι απλώς αυτή ενός πολέμου που ξεκίνησε στις 7 Οκτωβρίου 2023. Είναι μάλλον αυτή μιας δύναμης κατοχής και του κατεχόμενου πληθυσμού, και αυτή της πολιορκίας. Τέτοιες σχέσεις εμπλέκουν ένα πολύ ευρύτερο φάσμα κυβερνητικών παραγόντων και κρατικών δομών από τον πόλεμο, καθιστώντας τις δηλώσεις τους εύστοχες κατά τον καθορισμό της απαιτούμενης «διπλής πρόθεσης». Ως εκ τούτου, τα επιχειρήματα των ισραηλινών νομικών μελετητών ότι πολλές από τις δηλώσεις γενοκτονίας που αναφέρονται από τη Νότια Αφρική προέρχονται από «περιθωριακά» στοιχεία και πρέπει να απορριφθούν κατά τη διαπίστωση της γενοκτονικής πρόθεσης δεν είναι πειστικά στο βαθμό που συσκοτίζουν τις νομικές και υλικές σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Γάζας.
Fazit
Όλα αυτά σημαίνουν ότι, σε αυτή την περίπτωση, η ιστορία και η πολιτική οικονομία δεν είναι απλώς ένας φακός που μπορούμε ή δεν μπορούμε να επιλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε ανάλογα με τις μεθοδολογικές και πολιτικές μας δεσμεύσεις. Αντίθετα, η επιχειρηματολογία μέσω του άρθρου ΙΙ παράγραφος (γ) της Σύμβασης για τη Γενοκτονία απαιτεί από τον αιτούντα να χαρτογραφήσει εκτενώς (αν όχι εξαντλητικά) αυτές τις συνθήκες και να προσδιορίσει ποιες πράξεις και παραλείψεις μπορούν να διαταράξουν την αναπαραγωγή μιας κοινωνίας στο πιο βασικό επίπεδο. Με τη σειρά του, ο σωστός προσδιορισμός των γενοκτονικών συνθηκών ζωής και των παραγόντων που μπορούν να τις προκαλέσουν απαιτεί να κατανοήσουμε το συγκεκριμένο πλαίσιο της Γάζας και τη σκληρή μικροδιαχείριση της παλαιστινιακής ζωής στη Λωρίδα από το Ισραήλ πολύ πριν από τον Οκτώβριο του 2023. Η απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου να εξαιρέσει τη γενοκτονία μέσω της υιοθέτησης του προτύπου «μόνο λογικό συμπέρασμα» κατέστησε σχεδόν αδύνατο να ονομαστεί η πολιτική οικονομία της αποικιοκρατίας των εποίκων ως μήτρα γενοκτονίας – ως το πλαίσιο που καθιστά τη γενοκτονία μια «ορθολογική» πολιτική επιλογή σε αντίθεση με την παρέκκλιση που το Δικαστήριο υποθέτει ότι είναι. Ωστόσο, εάν η Νότιος Αφρική ακολουθήσει τα δικά της επιχειρήματα κατά τη διάρκεια του σταδίου των προσωρινών μέτρων μέχρι τη λογική τους κατάληξη, μπορεί κάλλιστα να δούμε την πολιτική, οικονομική, διαρθρωτική ανάλυση να επανέρχεται από την μπροστινή πόρτα, αφού την έσπρωξαν έξω από το παράθυρο.
