Ας πεθάνει κάποιος, να ζήσει κάποιος
Δεν είμαστε όλοι λίγο ή πολύ νεοφιλελεύθεροι σήμερα; Αυτό το ερώτημα θα μπορούσε να είναι η αρχή της επετείου του πραξικοπήματος στη Χιλή, από το οποίο ο νεοφιλελευθερισμός ξεκίνησε τον ιστορικό του θρίαμβο.
Από τον Stephan Lessenich
Ερείπια του στρατοπέδου συγκέντρωσης Chacabuco στην περιοχή Antofagasta. Από το 1973 έως το 1974, άνδρες πολιτικοί κρατούμενοι φυλακίστηκαν εδώ. Φωτογραφία: Sofía Yanjarí
Από μια αριστερή σκοπιά, η ιστορία του νεοφιλελευθερισμού συνήθως λέγεται ως μια ιστορία κακών μηχανορραφιών και μοχθηρών χαρακτήρων, επιχειρηματικών δεξαμενών σκέψης και ιδεολογικής κατήχησης. Στη συνέχεια, εμφανίζονται οι συνήθεις ύποπτοι, τα ίχνη τρέχουν από τον Φρίντριχ Χάγιεκ και τον Μίλτον Φρίντμαν μέχρι την Άυν Ραντ και τον Ρήγκαν/Θάτσερ ή (ανάλογα με το ποιος βρήκαμε να είναι χειρότερος) τη Θάτσερ/Ρήγκαν μέχρι τον Γιόζεφ Άκερμαν και τον Κρίστιαν Λίντνερ(σημερινός υπουργός οικονομικών Γερμανίας του κομματος FDP). Από την πλευρά των κύριων παραγόντων, μεταξύ πολλών άλλων, της Mont Pèlerin Society και του Ιδρύματος Οικονομικής Εκπαίδευσης, της Πρωτοβουλίας για τη Νέα Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς και του Ιδρύματος Bertelsmann, κάνουν επίσης την εμφάνισή τους εφημερίδες όπως η "Daily Mail" ή η NZZ. Για παράδειγμα, σε ένα εν εξελίξει ερευνητικό πρόγραμμα με επικεφαλής τον ιστορικό και πολιτικό επιστήμονα Janick Schaufelbuehl στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης, οι εμπλεκόμενοι άνθρωποι και οργανώσεις λειτουργούν ως «απολογητές της αγοράς» και στον τίτλο μιας εξαιρετικά αναγνωρισμένης δημοσίευσης για το θέμα, ο Αμερικανός δικηγόρος και επιστημονικός συγγραφέας Daniel Stedman Jones μίλησε ακόμη και για τους Hayek, Friedman and Co. ως τους «Δασκάλους του Σύμπαντος» το 2012.
Ιδωμένη και κατανοητή με αυτόν τον τρόπο, η «Χιλή 1973» μπορεί πράγματι να θεωρηθεί ως ένας κρυπτογράφος για τη γέννηση του υπερεθνικού νεοφιλελευθερισμού. Πριν από πενήντα χρόνια, όταν ο στρατηγός Αουγκούστο Πινοσέτ και ο στρατός της Χιλής και οι πολιτικά και κοινωνικά συμμαχικές ελίτ ήρθαν στην εξουσία, η χώρα της Νότιας Αμερικής έγινε ένα πειραματικό εργαστήριο και παρέλαση για νεοφιλελεύθερες «μεταρρυθμίσεις» σχεδόν εν μία νυκτί. Εκείνη την εποχή, ξεκίνησε μια πολιτική ριζικής απελευθέρωσης της αγοράς, η οποία επηρέασε σχεδόν όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής - εκπαίδευση και ασφάλεια γήρατος, εξόρυξη χαλκού και παροχή νερού - και της οποίας οι συνέπειες και οι παρενέργειες εξακολουθούν να καθορίζουν αποφασιστικά την πραγματικότητα της ζωής του πληθυσμού της Χιλής σήμερα.
Απίστευτη κτηνωδία
Ο ενεργός ρόλος των "Ηνωμένων Πολιτειών, δηλαδή της CIA, αλλά και του υπουργού Εξωτερικών Henry Kissinger, στον οποίο απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το ίδιο έτος, στην έναρξη, τη διεξαγωγή και τη διασφάλιση του στρατιωτικού πραξικοπήματος έχει τεκμηριωθεί εδώ και καιρό επαρκώς. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για το ρόλο των «Chicago Boys», μιας ομάδας Χιλιανών οικονομολόγων (στο δικαιολογημένο αρσενικό) που είχαν σπουδάσει στο τμήμα οικονομικών του Πανεπιστημίου του Σικάγο, μια εστία και πρώιμο προπύργιο της νεοφιλελεύθερης παραγωγής γνώσης. Αναγνώρισαν την απότομη αλλαγή στην ισορροπία δυνάμεων στην πατρίδα τους ως μια μοναδική ευκαιρία για τον ολοκληρωτικό μετασχηματισμό μιας ολόκληρης κοινωνίας – και την εκμεταλλεύτηκαν με το κίνητρο της στιγμής.
Έτσι, θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι η ιστορία του νεοφιλελευθερισμού εμφανίζεται στη μοίρα της Χιλής υπό τον Πινοσέτ «σαν μέσα από μεγεθυντικό φακό» - μια παράξενα λοξή διατύπωση, αλλά η οποία έχει γίνει μια φτερωτή λέξη κοινωνικής ανάλυσης με την πανδημία του κορωνοϊού.
Ωστόσο, ένα βασικό χαρακτηριστικό της χιλιανής υπόθεσης αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό, δηλαδή η παράξενη βαρβαρότητα με την οποία εγκαταστάθηκε το νεοφιλελεύθερο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς σε αυτή τη χώρα. Ενώ ο δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της χώρας, Σαλβαδόρ Αλιέντε, αυτοκτόνησε κατά τη διάρκεια της εισβολής στην έδρα της κυβέρνησης στις 11 Σεπτεμβρίου 1973, χιλιάδες άνθρωποι που είχαν αναγνωριστεί από τους πραξικοπηματίες ως κομμουνιστές, αριστεροί, διανοούμενοι ή με κάποιο τρόπο ύποπτοι για ελεύθερη σκέψη ήταν θύματα βασανιστηρίων και δολοφονιών, μερικά από τα σώματά τους δεν έχουν επανεμφανιστεί μέχρι σήμερα. Το Εθνικό Στάδιο στο Σαντιάγο, που χρησιμοποιήθηκε για μήνες ως στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων, έγινε ένα πρώιμο σύμβολο της στρατιωτικής δικτατορίας και των μαζικών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Σχετικά με τον συγγραφέα
Όποιος – όπως ο συγγραφέας αυτού του κειμένου – είδε τον Τζακ Λέμον, κατά τα άλλα χαρισματικό κωμικό ηθοποιό, να περιπλανιέται στο Σαντιάγκο στις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα στην ταινία του Κωνσταντίνου Κώστα Γαβρά «Αγνοούμενος» ως οικογενειάρχης που αναζητούσε τον αγνοούμενο γιο του, πώς, ενόψει της εμπλοκής διπλωματών των ΗΠΑ, υπηρεσιών ασφαλείας και στρατιωτικού προσωπικού στο πραξικόπημα, που του αποκαλύφθηκε πάντα χωρίς μακιγιάζ, έδειξε σταδιακά να χάνει την πίστη του στην ελευθερία και την δημοκρατία (και αυτή στο «Κυνήγι της Ευτυχίας» ταυτόχρονα), και δεν μπορούσε πλέον να μιλήσει για τις λεγόμενες δυτικές αξίες με αμερόληπτο τρόπο.
Σίγουρα, για τον νεοφιλελευθερισμό στο σύνολό του, μπορεί να ειπωθεί ότι η διακηρυγμένη «απόστασή του από το κράτος» είναι ένας αυτοπαραγόμενος μύθος και πρέπει πράγματι να θεωρηθεί ως το κεντρικό του ψέμα. Στο νεοφιλελεύθερο καθεστώς, δεν μπορεί να γίνει λόγος για «απόσυρση του κράτους», η οποία έχει διακηρυχθεί μόνιμα τον τελευταίο μισό αιώνα και εξακολουθεί να αποτελεί μέρος του τυπικού ρεπερτορίου των σχετικών λόγων και προγραμμάτων μέχρι σήμερα. Αντίθετα, η «απελευθέρωση των αγορών» είναι πάντα και αναγκαστικά μια πολιτική πράξη που απαιτεί – όχι μόνο εφάπαξ, αλλά συνεχή, μόνιμη – κρατική παρέμβαση.
Ο νεοφιλελευθερισμός σκοτώνει
«Η ελεύθερη οικονομία και το ισχυρό κράτος» ήταν το όνομα του καθιερωμένου έργου που γράφτηκε το 1988 από τον Βρετανό πολιτικό επιστήμονα Andrew Gamble για τον θατσερισμό, ο οποίος ήταν φιλελεύθερος στην καλύτερη περίπτωση (και ούτε καν εκεί) στον οικονομικό, αλλά εξαιρετικά αυταρχικός και κρατικιστικός στον πολιτικό. Αυτή η σύνδεση μεταξύ της ελεύθερης οικονομίας και του ισχυρού κράτους δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να περιγραφεί ως μοναδικά βρετανική, οι «ορντοφιλελεύθεροι» οικονομολόγοι γερμανικής καταγωγής και χαρακτήρα, από τον Wilhelm Röpke έως τον Franz Böhm και τον Walter Eucken, την είχαν ήδη υποστηρίξει ανοιχτά από τη δεκαετία του 1920 – όχι τυχαία με κοινωνικο-ιστορικούς όρους. Η συζήτηση περί «αυταρχικού φιλελευθερισμού» που έχει πλέον εδραιωθεί στις κριτικές κοινωνικές επιστήμες, που προπαγανδίζεται στη Γερμανία εδώ και αρκετό καιρό από τον οικονομολόγο Ralf Ptak και πρόσφατα διαδόθηκε ξανά από τον Γάλλο φιλόσοφο Grégoire Chamayou, χτυπά έτσι τον πυρήνα της νεοφιλελεύθερης υπόθεσης.
Και όμως, ακόμα κι αν οι πολιτικές της Θάτσερ, για παράδειγμα, ήταν σε θέση να βρουν πραγματικά το δρόμο τους μόνο αφού η απεργία των ανθρακωρύχων του 1984/85 είχε σπάσει, αν μη τι άλλο από το κρατικό μονοπώλιο στη χρήση βίας, δύσκολα μπορεί να ειπωθεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός για τη θριαμβευτική του πορεία – όπως είχε συμβεί στη Χιλή – ήταν επίσης επιτυχής στη «Δύση», δηλαδή στις ΗΠΑ ή στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γερμανία ή την Ελβετία, με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, έπρεπε να περπατήσει πάνω από πτώματα. Ή τουλάχιστον όχι πάνω από πτώματα στην ίδια τους τη χώρα, ούτε με τη μορφή της ανοιχτής κινητοποίησης ολόκληρου του κρατικού και παρακρατικού μηχανισμού ασφαλείας, της αστυνομίας και του στρατού, των μυστικών υπηρεσιών και των κακοποιών.
Ναι, ο νεοφιλελευθερισμός σκοτώνει: καταστρέφει τα φυσικά θεμέλια της ζωής παγκοσμίως και τις κοινωνικές συνθήκες διαβίωσης εκατοντάδων εκατομμυρίων, πιθανώς μερικών δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Σκοτώνει στη Μεσόγειο, στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών, στη Foxconn της Κίνας και στα κλωστοϋφαντουργικά εργοστάσια του Μπαγκλαντές, στα ορυχεία μεταλλευμάτων, στις γεωργικές φυτείες και στις εγκαταστάσεις παραγωγής διεθνών εταιρειών σε όλο τον κόσμο. Μελέτες από εμπειρογνώμονες της δημόσιας υγείας David Stuckler και Sanjay Basu, μεταξύ άλλων, έχουν δείξει ότι οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές έχουν καταστροφικές συνέπειες για το «σώμα της κοινωνίας» - ή, ακριβέστερα, για τα σώματα και τις ψυχές όλων εκείνων που δεν επωφελούνται από την απελευθέρωση της αγοράς, την ευελιξία της εργασίας και την ιδιωτικοποίηση των υποδομών, αλλά πληρώνουν για αυτό με σημαντικά μειωμένο προσδόκιμο ζωής.
Είναι οι άνθρωποι απλά ηλίθιοι;
Αυτό μας φέρνει στην ουσία του ζητήματος: την κατανομή του κόστους και των οφελών του νεοφιλελεύθερου μετασχηματισμού της οικονομίας, της πολιτικής και της κοινωνίας. Στο τυπικό αριστερό αφήγημα, οι δικαιούχοι της νεοφιλελεύθερης επανάστασης αντιμετωπίζονται μόνο εξαιρετικά επιλεκτικά, καθώς συνήθως προτείνεται ότι αυτοί είναι μόνο οι «λίγοι ευτυχισμένοι», οι ανώτεροι δέκα χιλιάδες, το ένα τοις εκατό των πλουσίων και των υπερ-πλούσιων αυτού του κόσμου, οι οποίοι αντιμετωπίζουν στην άλλη πλευρά της κοινωνικής τάξης του αγώνα το «99%» εκείνων που έχουν βασανίσει και βλάψει. Αλλά κάθε άλλο: πολύ περισσότεροι άνθρωποι, ομάδες και περιβάλλοντα έχουν επωφεληθεί από τον ιστορικό θρίαμβο του νεοφιλελευθερισμού από ό, τι η τρέχουσα κριτική του νεοφιλελευθερισμού θα ήθελε να παραδεχτεί. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να εξηγηθεί η εγκαθίδρυση και η αναπαραγωγή των νεοφιλελεύθερων συνθηκών μέχρι σήμερα, ελλείψει συστηματικής κρατικής βίας. Από αυτή την άποψη, η επιβίωση του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι καθόλου τόσο «παράξενη» όσο ισχυρίστηκε ο Βρετανός πολιτικός επιστήμονας Colin Crouch στον τίτλο του βιβλίου του 2011 «The Strange Survival of Neoliberalism».
Το μυστικό του θριάμβου του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος ξεκίνησε το 1973 – όχι μόνο μέσω του στρατιωτικού πραξικοπήματος στη Χιλή, αλλά και, μεταξύ άλλων, μέσω της κατάρρευσης της μεταπολεμικής παγκόσμιας νομισματικής τάξης – είναι η μαζική δημοτικότητα που γνώρισε το καθεστώς του κατά τη διάρκεια των δεκαετιών. Από πού προέρχεται αυτή η κοινωνική αποδοχή; Τι οδήγησε τους πολίτες των δημοκρατικών-καπιταλιστικών κοινωνιών στην αγκαλιά της νεοφιλελεύθερης κοινωνικής τάξης, τι τους κάνει να την κρατούν ακόμα και σήμερα; Είναι οι άνθρωποι απλά ηλίθιοι; Είναι λανθασμένες – όπως συχνά θεωρείται σήμερα για τους «πραγματικούς» αριστερούς ψηφοφόρους των δεξιών κομμάτων; Ή μήπως «παρασύρθηκαν» – σύμφωνα με τη δημόσια γλώσσα δεκαετιών για την υποταγή των Γερμανών στον εθνικοσοσιαλισμό; Καθόλου. Οι εκλογικές επιτυχίες που συνεχίζουν να εμφανίζονται, είτε πρόκειται για τους «αληθινούς» νεοφιλελεύθερους είτε για μια νεοφιλελεύθερη «σοσιαλδημοκρατία της αγοράς» (Oliver Nachtwey) στην Ευρώπη καθώς και στη Βόρεια Αμερική, δεν μπορούν να αμφισβητηθούν με αναφορά είτε σε ψευδή συνείδηση, είτε σε διαλογική έκπληξη είτε σε αυτοτραυματική συμπεριφορά.
Μετά από μισό αιώνα πολιτικοοικονομικής ηγεμονίας της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, προγραμματικής και πρακτικής, δεν φαίνεται ούτε αναλυτικά ούτε στρατηγικά λογικό – τουλάχιστον από τη Γερμανία, την Ελβετία ή οποιοδήποτε άλλο μέρος στο καπιταλιστικό κέντρο – να συνεχίσουμε να υπονοούμε ότι «η εργατική τάξη», οι «πολλοί» ή ακόμα και «όλοι μας», πέρα από τους οικονομικούς και πολιτικούς κυβερνήτες, είμαστε απλά θύματα του νεοφιλελεύθερου τρόπου κοινωνικοποίησης. Αντίθετα, είναι σημαντικό να δούμε και να κατανοήσουμε ότι η νεοφιλελεύθερη πολιτική εξυπηρετεί τα ιδανικά και υλικά συμφέροντα τουλάχιστον των πλειοψηφιών των ψηφοφόρων στις πλούσιες κοινωνίες του Παγκόσμιου Βορρά και ότι οι νεοφιλελεύθεροι κόσμοι ιδεών, ιεραρχιών αξιών και προσανατολισμών δράσης έχουν εισχωρήσει βαθιά στις καρδιές και τα μυαλά των κοινωνικών ατόμων κατά τη διάρκεια των δεκαετιών, στο σώμα και την ψυχή τους, όπως ονομάζεται στη μεταστρουκτουραλιστική σημασιολογία
Χαρές δευτερεύουσας κυριαρχίας
Γιατί προσέξτε: ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δεν σκοτώνει απλά. Αντίθετα, επιτρέπει επίσης στους ανθρώπους να ζουν, και όχι λίγους ανθρώπους στα γεωγραφικά πλάτη μας, αλλά και σε άλλες περιοχές του κόσμου, όχι τόσο άσχημα.
Έτσι, η κοινωνική επιτυχία του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι τυχαία. Για πολλούς ανθρώπους, προσφέρει διευρυμένες, προηγουμένως κλειστές, μερικές φορές εντελώς άγνωστες επιλογές όσον αφορά το εισόδημα, την κατανάλωση και την κινητικότητα. Η νεοφιλελεύθερη κοινωνία αυξάνει – προσέξτε: για μερικούς, αλλά όχι λίγους, αλλά προφανώς αποφασιστικά πολλούς σύγχρονους – την «παγκόσμια εμβέλεια» (Hartmut Rosa). Σε κάποιο βαθμό, ανοίγει δευτερεύουσες θέσεις κυριαρχίας σε εκείνους που κυριαρχούνται οικονομικά και πολιτικά σε αυτή την κοινωνία, οι οποίες υλοποιούνται σε χιλιάδες και χιλιάδες καθημερινές πρακτικές: στην επιτάχυνση της εθνικής οδού και στο γέμισμα των δημόσιων τουαλετών, στην επίπληξη των παιδιών και στην εχθρότητα προς τους άλλους μετανάστες, στην εκμετάλλευση της φύσης και στην παρεμπόδιση των επιχειρήσεων διάσωσης έκτακτης ανάγκης.
Οι άλλοτε μικρές, άλλοτε κάπως μεγαλύτερες, αλλά με τον τρόπο τους πάντα πολύτιμες απολαύσεις δευτερογενούς κυριαρχίας πάνω στη «φτηνή εργασία» (ο καθαριστής σε υπηρεσία) και στη «φτηνή φύση» (τα αποθέματα νερού των θέρετρων διακοπών), πάνω σε άλλους, (ακόμη) χειρότερους ανθρώπους και πάνω σε άλλες, μη ανθρώπινες οντότητες, είναι η λύση στο αίνιγμα: είναι η ψυχή ενός πολιτικοοικονομικού καθεστώτος που δίνει σε αρκετούς ανθρώπους την ευκαιρία να αντισταθμίσουν τη δική τους κυριαρχία με την παράγωγη και υποδεέστερη άσκηση εξουσίας, ή ακόμα και μόνο με την αυθυποβολή τους, τουλάχιστον προσωρινά.
Ας πεθάνει κάποιος, να ζήσει κάποιος: ο Μισέλ Φουκώ, ο οποίος, ως κοινωνικός κριτικός που επηρεάστηκε αρκετά από το πνεύμα της εποχής, θα έπρεπε να το γνωρίζει αυτό, δήλωσε ότι αυτή είναι η βασική αρχή της νεοφιλελεύθερης βιοεξουσίας. Ο Γάλλος φιλόσοφος κατανόησε ότι ο όρος αυτός σημαίνει τη διπλή χρήση της ανθρώπινης ζωής, δηλαδή, αφενός, τα μεμονωμένα σώματα, ιδιαίτερα μέσω της παραγωγικής χρήσης της εργατικής τους δύναμης, και αφετέρου, το κοινωνικό σώμα, με την έννοια της ενεργού πληθυσμιακής πολιτικής και της κοινωνικο-υγιεινής παρέμβασης. Μια τέτοια πολιτική της «δύναμης της ζωής», ωστόσο, δεν πραγματοποιείται μέσω απλής κρατικής παρέμβασης, αλλά γίνεται πραγματική και πρακτική μόνο μέσω της σκέψης και της δράσης, του πράττει και δεν αισθάνεται, του συναισθήματος και του μη συναισθήματος των κοινωνικοποιημένων ατόμων. Και ας είμαστε ειλικρινείς: δεν είμαστε όλοι λίγο νεοφιλελεύθεροι σήμερα; Δεν πετάμε τις πέτρες μας μόνοι μας, αν όχι από τις πιο προνομιούχες θέσεις στην κοινωνική δομή, τουλάχιστον από τα γυάλινα σπίτια της ύπαρξής μας με τη μεσολάβηση του μοντέλου κοινωνικής αναπαραγωγής του νεοφιλελευθερισμού;
Τουλάχιστον, είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη αυτό το ενδεχόμενο, αν κάποιος δεν θέλει να μιλήσει για διεξόδους και εναλλακτικές λύσεις, για τον ΑΛΛΟ νεοφιλελευθερισμό, ως συνήθως. Αντί να επικαλούμαστε τα «αντιστεκόμενα υποκείμενα», η οποία πολύ συχνά έχει γίνει μια κενή τελετουργία στις αριστερές κοινωνικές κριτικές, θα ήταν απαραίτητο να διερευνήσουμε τις δυνατότητες και τα όρια της βιωμένης αντινεοφιλελεύθερης αλληλεγγύης, τόσο επιστημονικά όσο και με όρους ζωής. Μέχρι σήμερα, η 11η Σεπτεμβρίου 1973 παρέχει αρκετό λόγο για αυτό.
https://www.woz.ch/2336/essay/sterben-lassen-und-leben-machen/!HX9HTMNE7AJ2
