Αμερικανοί και οι μύθοι τους
ΟΛΑ έχουν ειπωθεί για τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος της 18ης Οκτωβρίου 1947
Jean-Paul Sartre
ΟΛΑ έχουν ειπωθεί για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά ένα άτομο που έχει διασχίσει κάποτε τον Ατλαντικό δεν μπορεί πλέον να είναι ικανοποιημένο ακόμη και με τα πιο διεισδυτικά βιβλία. Όχι ότι δεν πιστεύει αυτά που λένε, αλλά ότι η συμφωνία του παραμένει αφηρημένη.
Όταν ένας φίλος προσπαθεί να εξηγήσει τον χαρακτήρα μας και να ξετυλίξει τα κίνητρά μας, όταν συσχετίζει όλες τις πράξεις μας με αρχές, προκαταλήψεις, πεποιθήσεις και μια αντίληψη του κόσμου που προσπαθεί να βρει μέσα μας, ακούμε ανήσυχοι, ανίκανοι είτε να αρνηθούμε αυτό που λέει είτε να το δεχτούμε πλήρως. Ίσως η ερμηνεία να είναι αληθινή, αλλά ποια είναι η αλήθεια που ερμηνεύεται; Μας λείπει η οικεία ζεστασιά, η ζωή, ο τρόπος με τον οποίο κάποιος είναι πάντα απρόβλεπτος για τον εαυτό του και επίσης κουραστικά οικείος, η απόφαση να τα πάει καλά με τον εαυτό του, οι αέναες διαβουλεύσεις και οι αέναες εφευρέσεις για το τι είναι, και ο όρκος να είναι «εκείνο» και τίποτα άλλο – εν ολίγοις, η ελευθερία. Ομοίως, όταν μας παρουσιάζεται στην Ευρώπη μια προσεκτική διευθέτηση αυτών των αντιλήψεων –πουριτανισμός, ρεαλισμός, αισιοδοξία και ούτω καθεξής– που μας έχουν πει ότι είναι τα κλειδιά του αμερικανικού χαρακτήρα, βιώνουμε μια συγκεκριμένη πνευματική ικανοποίηση και νομίζουμε ότι, στην πραγματικότητα, πρέπει να είναι έτσι. Αλλά όταν περπατάμε στη Νέα Υόρκη, στην Τρίτη Λεωφόρο, ή στην Έκτη Λεωφόρο, ή στη Δέκατη Λεωφόρο, εκείνη τη βραδινή ώρα που, για τον Ντα Βίντσι, προσδίδει απαλότητα στα πρόσωπα των ανθρώπων, βλέπουμε τα πιο αξιολύπητα πρόσωπα στον κόσμο, αβέβαια, ερευνητικά, με πρόθεση, γεμάτα έκπληκτη καλή πίστη, με ελκυστικά μάτια, και γνωρίζουμε ότι οι πιο όμορφες γενικεύσεις έχουν πολύ λίγη χρησιμότητα: Μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε το σύστημα, αλλά όχι τους ανθρώπους.
Το σύστημα είναι ένας μεγάλος εξωτερικός μηχανισμός, μια αδυσώπητη μηχανή που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αντικειμενικό πνεύμα των Ηνωμένων Πολιτειών και που εκεί αποκαλούν αμερικανισμό – ένα τεράστιο σύμπλεγμα μύθων, αξιών, συνταγών, συνθημάτων, αριθμών και τελετουργιών. Αλλά δεν πρέπει κανείς να σκεφτεί ότι έχει κατατεθεί στο κεφάλι κάθε Αμερικανού ακριβώς όπως ο Θεός του Καρτέσιου κατέθεσε τις πρώτες έννοιες στο μυαλό του ανθρώπου. Δεν πρέπει κανείς να σκεφτεί ότι «διαθλάται» στον εγκέφαλο και την καρδιά και σε κάθε στιγμή καθορίζει τις αγάπες ή τις σκέψεις που το εκφράζουν ακριβώς. Στην πραγματικότητα, είναι κάτι έξω από τους ανθρώπους, κάτι που τους παρουσιάζεται. Η πιο επιδέξια προπαγάνδα δεν κάνει τίποτα άλλο από το να την παρουσιάζει συνεχώς στον &CM. Δεν είναι μέσα τους, είναι μέσα σε αυτό. Αγωνίζονται εναντίον του ή το αποδέχονται, το καταπνίγουν ή το υπερβαίνουν, υποτάσσονται σε αυτό ή το επανεφευρίσκουν, παραδίδονται σε αυτό ή κάνουν μανιασμένες προσπάθειες να ξεφύγουν από αυτό. Σε κάθε περίπτωση παραμένει έξω από αυτούς, υπερβατική, γιατί είναι άνθρωποι και είναι ένα πράγμα.
Υπάρχουν οι μεγάλοι μύθοι, οι μύθοι της ευτυχίας, της προόδου, της ελευθερίας, της θριαμβευτικής μητρότητας· υπάρχει ρεαλισμός και αισιοδοξία – και έπειτα υπάρχουν οι Αμερικανοί, οι οποίοι, τίποτα στην αρχή, μεγαλώνουν ανάμεσα σε αυτά τα κολοσσιαία αγάλματα και βρίσκουν το δρόμο τους όσο καλύτερα μπορούν ανάμεσά τους. Υπάρχει αυτός ο μύθος της ευτυχίας: τα συνθήματα μαύρης μαγείας σας προειδοποιούν να είστε ευτυχισμένοι αμέσως. Οι ταινίες που «τελειώνουν καλά» δείχνουν μια ζωή ρόδινης ευκολίας στα εξαντλημένα πλήθη.
Η γλώσσα είναι φορτισμένη με αισιόδοξες και ανεξέλεγκτες εκφράσεις – «περάστε καλά», «η ζωή είναι διασκεδαστική» και τα παρόμοια. Υπάρχουν όμως και αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι, αν και συμβατικά ευτυχισμένοι, υποφέρουν από μια σκοτεινή δυσφορία στην οποία δεν μπορεί να δοθεί κανένα όνομα, οι οποίοι είναι τραγικοί από φόβο μήπως είναι έτσι, από την πλήρη απουσία του τραγικού μέσα τους και γύρω τους.
Υπάρχει αυτή η συλλογικότητα που υπερηφανεύεται ότι είναι η λιγότερο «ιστορική» στον κόσμο, ότι ποτέ δεν περιπλέκει τα προβλήματά της με τα κληρονομημένα έθιμα και τα κεκτημένα δικαιώματα, ότι αντιμετωπίζει ως παρθένα ένα παρθένο μέλλον στο οποίο όλα είναι δυνατά – και υπάρχουν αυτές οι τυφλές ψηλαφήσεις σαστισμένων ανθρώπων που επιδιώκουν να στηριχθούν σε μια παράδοση, σε μια λαογραφία. Υπάρχουν οι ταινίες που γράφουν την αμερικανική ιστορία για τις μάζες και, ανίκανες να τους προσφέρουν μια Jeanne d'Arc του Κεντάκι ή έναν Καρλομάγνο του Κάνσας, τις εξυμνούν με την ιστορία του τραγουδιστή της τζαζ, Al Jolson, ή του συνθέτη, Gershwin. Μαζί με το δόγμα Μονρόε, τον απομονωτισμό, την περιφρόνηση για την Ευρώπη, υπάρχει η συναισθηματική προσκόλληση κάθε Αμερικανού για τη χώρα καταγωγής του, το σύμπλεγμα κατωτερότητας των διανοουμένων ενώπιον του πολιτισμού της γηραιάς ηπείρου, των κριτικών που λένε: «Πώς μπορείτε να θαυμάζετε τους μυθιστοριογράφους μας, εσείς που έχετε τον Φλωμπέρ;» των ζωγράφων που λένε: «Δεν θα μπορέσω ποτέ να ζωγραφίσω όσο μένω στις Ηνωμένες Πολιτείες»· Και υπάρχει η σκοτεινή, αργή προσπάθεια ενός ολόκληρου έθνους να αρπάξει την παγκόσμια ιστορία και να την αφομοιώσει ως κληρονομιά του.
Υπάρχει ο μύθος της ισότητας – και υπάρχει ο μύθος του διαχωρισμού, με εκείνα τα μεγάλα παραλιακά ξενοδοχεία που τοποθετούν πινακίδες που γράφουν «Οι Εβραίοι και τα σκυλιά δεν επιτρέπονται», και εκείνες τις λίμνες στο Κονέκτικατ όπου οι Εβραίοι δεν μπορούν να κάνουν μπάνιο, και εκείνο το φυλετικό τσίν, στο οποίο ο χαμηλότερος βαθμός αποδίδεται στους Σλάβους, ο υψηλότερος στους Ολλανδούς μετανάστες του 1680. Υπάρχει ο μύθος της ελευθερίας – και η δικτατορία της κοινής γνώμης. Ο μύθος του οικονομικού φιλελευθερισμού – και οι μεγάλες εταιρείες που εκτείνονται σε ολόκληρη τη χώρα οι οποίες, σε τελική ανάλυση, δεν ανήκουν σε κανέναν και στις οποίες οι εργαζόμενοι, από πάνω προς τα κάτω, είναι σαν λειτουργοί σε μια κρατική βιομηχανία. Υπάρχει σεβασμός για την επιστήμη και τη βιομηχανία, θετικισμός, μια τρελή αγάπη για τα «γκάτζετ» – και υπάρχει το μελαγχολικό χιούμορ του New Yorker, που κοροϊδεύει πικρά τον μηχανικό πολιτισμό της Αμερικής και τα εκατό εκατομμύρια Αμερικανούς που ικανοποιούν τη λαχτάρα τους για το θαυμάσιο διαβάζοντας καθημερινά στα «κόμικς» τις απίστευτες περιπέτειες του Σούπερμαν, ή Wonderman, ή Mandrake ο Μάγος.
Υπάρχουν τα χιλιάδες ταμπού που απαγορεύουν την αγάπη εκτός γάμου – και υπάρχει η στρωμνή των χρησιμοποιημένων αντισυλληπτικών στις πίσω αυλές των κολεγίων συνεκπαίδευσης. Υπάρχουν όλοι εκείνοι οι άνδρες και οι γυναίκες που πίνουν πριν κάνουν έρωτα για να παραβούν τη μέθη και να μην θυμούνται. Υπάρχουν τα τακτοποιημένα, κοκέτα σπίτια, τα ολόλευκα διαμερίσματα με ραδιόφωνο, πολυθρόνα, πίπα και μικρούς παραδείσους. Και υπάρχουν οι ένοικοι αυτών των διαμερισμάτων που, μετά το δείπνο, αφήνουν τις καρέκλες, τα ραδιόφωνα, τις συζύγους, τις πίπες και τα παιδιά τους και πηγαίνουν στο μπαρ απέναντι για να μεθύσουν μόνοι τους.
Talking Heads - Once in a Lifetime
Ίσως πουθενά αλλού δεν θα βρείτε μια τέτοια ασυμφωνία μεταξύ ανθρώπων και μύθου, μεταξύ ζωής και αναπαράστασης της ζωής. Ένας Αμερικανός μου είπε στη Βέρνη: «Το πρόβλημα είναι ότι όλοι μας τρώμε από το φόβο ότι θα είμαστε λιγότερο Αμερικανοί από τον γείτονά μας». Δέχομαι αυτή την εξήγηση: δείχνει ότι ο αμερικανισμός δεν είναι απλώς ένας μύθος που η έξυπνη προπαγάνδα γεμίζει στο κεφάλι των ανθρώπων, αλλά κάτι που κάθε Αμερικανός συνεχώς επανεφευρίσκει στις ψηλαφήσεις του. Είναι ταυτόχρονα μια μεγάλη εξωτερική πραγματικότητα που υψώνεται στην είσοδο του λιμανιού της Νέας Υόρκης απέναντι από το Άγαλμα της Ελευθερίας και το καθημερινό προϊόν ανήσυχων ελευθεριών. Η αγωνία του Αμερικανού που έρχεται αντιμέτωπος με τον αμερικανισμό είναι μια αμφίθυμη αγωνία. σαν να ρωτούσε: «Είμαι αρκετά Αμερικανός;» και την ίδια στιγμή, «Πώς μπορώ να ξεφύγω από τον αμερικανισμό;». Στην Αμερική, οι ταυτόχρονες απαντήσεις ενός ανθρώπου σε αυτά τα δύο ερωτήματα τον κάνουν αυτό που είναι, και κάθε άνθρωπος πρέπει να βρει τις δικές του απαντήσεις.
JEAN-PAUL SARTRE is the leading French existentiaIist. His exposition of his philosophy has recently been published in this country under the title “Existentialism.” He is also the author of a play, “No Exit,” which was produced on Broadway last year, and of “The Age of Reason,” a novel.
