Αποκάλυψη Βραζιλία!, Διάβασμα σε 4,5’

Apocalypse Brasil

του Oliver Precht

Διάβασμα σε 4,5’ THS22122018

 

Η Βραζιλία βυθίζεται στη βία και στη διαφθορά, λέει ο νέος πρόεδρος Jair Bolsonaro. Όποιος τον πιστεύει παραβλέπει το στόχο του: η δημιουργία μιας ρατσιστικής ταξικής κοινωνίας.

 

Το τελευταίο κεφάλαιο στην ιστορία της Βραζιλίας φαίνεται σε δυτικούς παρατηρητές, σαν μια πολιτική ταινία τρόμου της εποχής μας: και πραγματικά  αυτό που συνέβη εκεί, δεν είναι ότι ήρθε απλά μόνο ένας δεξιός λαϊκιστής στην εξουσία, αλλά ένας καθαρόαιμος φασίστας, ένας πρώην στρατιωτικός ο οποίος τον ρατσισμό του και την ομοφοβία του δεν διστάζει να τα κουβαλάει ανοιχτά μαζί του, και να  καλεί όλους για βία και βασανιστήρια,  αυτός που δεν έχει βγάλει μια σταλιά λέξης για τη Δημοκρατία από τα χείλη του.

 

Αυτή η καταστροφή είναι ακόμα συγκλονιστικότερη γιατί  μέχρι πρότινος θεωρούσαμε την Βραζιλία  παράδειγμα χώρας μοντέλου: για τη μεγαλύτερη δημοκρατία στη Νότια Αμερική που είναι οικονομικά και κοινωνικά πολύ πιο γρήγορα εκσυγχρονισμένη από τους γείτονές της, τη Βενεζουέλα, την Κολομβία και την Αργεντινή. Μετά από 500 χρόνια σκληρής αποικιακής ιστορίας φαινόταν στην αρχή της νέας χιλιετίας,  ότι έκανε τα πάντα για να βρεθεί σε μια θετική τροχιά ανάπτυξης και κοινωνικής εξέλιξης. Βραζιλία είχε εξαφανιστεί από τον παγκόσμιο χάρτη της πείνας, άκμαζε η οικονομία της, ο Μπαράκ Ομπάμα χαρακτήρισε  τον Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, ο οποίος από λούστρος παπουτσιών έγινε πρόεδρος Εργαζομένων στη Μεταλλουργία, και ακολούθησε  να είναι «ο πιο δημοφιλής πολιτικός στον κόσμο». Του Λούλα  το Εργατικό Κόμμα, το οποίο είχε ιδρυθεί στη δεκαετία του ογδόντα ως ένωση των συνδικαλιστών κατά της στρατιωτικής δικτατορίας φαινόταν να μπορεί να οδηγήσει τη Βραζιλία σε μια νέα  εποχή. Τώρα και αρκετά χρόνια όμως, βλέπουμε την παρακμή της Βραζιλίας, τις εκτροχιασμένες και με πολύ θυμό  διαδηλώσεις στο δρόμο και, όπως φαίνεται και  μια κλιμάκωση της βίας. Μία  πρόεδρος η οποία εκδιώκεται από τα καθήκοντά της για καταγγελίες περί διαφθοράς και τώρα έχουμε ένα φασίστα στην εξουσία. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η κρίση της Βραζιλίας από μακριά. Ανήσυχος αλλά και έκπληκτος κάποιος τεντώνεται προς τα πίσω στη καρέκλα του και αναρωτιέται πώς μπορούσε να συμβεί μόνο. Ίσως δεν υπάρχει τίποτα να καταλάβει; Ίσως είναι στη φύση των πραγμάτων; Ίσως οι χώρες της Νότιας Αμερικής να μην μπορούν να γίνουν σταθερές δημοκρατίες;

 

 

Η πατερναλιστική μας προοπτική

Αν δεν θέλουμε να αισθανθούμε ικανοποιημένοι με αυτή η πατερναλιστική και ρομαντική άποψη, εάν εμείς στην Ευρώπη δεν θέλουμε απλά να παρακολουθούμε τα γεγονότα που συμβαίνουν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού στην Ευρώπη, αλλά πραγματικά θέλουμε να καταλάβουμε το τι συμβαίνει, θα πρέπει να επεκτείνουμε την άποψή μας πέρα από τις θεαματικές δηλώσεις (και εκδηλώσεις) της καθημερινής πολιτικής δραματουργείας. Τότε δεν πρέπει μόνο να δούμε μόνο τι συμβαίνει, αλλά να δούμε και τι δεν συμβαίνει. Πρέπει να δούμε ότι ορισμένες δομές διακυβέρνησης στη βραζιλιάνικη κοινωνία παρέμειναν ουσιαστικά αμετάβλητες για εκατοντάδες χρόνια. Ούτε η άνοδος του εργατικού κόμματος ούτε η κατάρρευση της δημοκρατίας τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει οτιδήποτε στην μετά-αποικιοκρατική οικονομική δομή και στη σχετική μετά-δουλείας εποχή κοινωνία.

 

Ας δούμε ξανά την κρίση σε γρήγορη κίνηση. Θα μπορούμε να ξεκινήσουμε το 2013: πετούν βόμβες μολότοφ, καίγοντας αυτοκίνητα, φτωχοί Βραζιλιάνοι διαμαρτυρόμενοι ενάντια  στις υψηλές τιμές των εισιτηρίων  στα λεωφορεία, κατά τη σπατάλη χρημάτων για σημαντικά γεγονότα όπως το Παγκόσμιο Κύπελλο, απέναντι σε μια ανεπαρκή, διεφθαρμένη διοίκηση. Είναι η αρχή του τέλους της προεδρίας της Dilma Rousseff, της πρώτης γυναίκας προέδρου της Βραζιλίας, που διαδέχθηκε τον Lula da Silva το 2011.

 

 

Η σχεδόν κινηματογραφική αποσύνθεση

 

Η επόμενη σκηνή τρία χρόνια αργότερα: Στο μέγεθός του ίσως το μεγαλύτερο σκάνδαλο διαφθοράς στην ιστορία, στις 17 Απριλίου 2016, τα μέλη του δεύτερου κοινοβουλίου ψηφίζουν την καθαίρεση  της προέδρου. Κατά τη διάρκεια της Προεδρίας του Λούλα και της Ρούσεφ η ημιδημόσιες εταιρείες  στο τομέα πετρελαίων η Petrobras και η κατασκευαστική εταιρεία Odebrecht  χρημάτιζαν κυβερνητικούς εκπροσώπους από όλο τον κόσμο με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια, έτσι ώστε να κάνουν μπορούν να δραστηριοποιούνται επιχειρήσεις τους.

Το ποινικό ήταν ότι η πρόεδρος για να γίνονται όλα αυτά όφειλε να τα γνωρίζει και να τα εγκρίνει όλα αυτά. Επιπλέον, κατηγορείται ότι είχε παραποιήσει μεμονωμένους κωδικούς στον κρατικό προϋπολογισμό προκειμένου να διατηρήσει κάποια κοινωνικά προγράμματα. Οι νομικές απόψεις είναι διίστανται, αλλά όλοι γνωρίζουν ότι αν η Rousseff έκανε λάθη, τότε μόνο πολιτικά. Δεν είχε διαπράξει "εγκλήματα κατά της αρχής", όπως κατηγορείται κατηγορηματικά ότι έχει κάνει.

 

Είναι μια περίεργη, εξωτική σκηνή  στα πλαίσια της οποίας οδηγήθηκε στο τάφο η δημοκρατία της Βραζιλίας. Σε ένα 6-ωρο σκηνοθετημένο θέαμα, κάθε ένα από τα 513 μέλη του κοινοβουλίου ανέβαινε στο βήμα μόνο για να ψηφίσει, αλλά και για να τα δικαιολογήσει και να το προβληθεί για τη θέση του. Δεν είναι λίγοι που έφτασαν τάχα μου κοντά σε δάκρυα, είτε από χαρά ή  από θυμό. Κάτω από τις κραυγές και τις φωνές των άλλων βουλευτών που όλοι συνωστίζονται θέλοντας το μικρόφωνο, αφιερώνουν τις ομιλίες τους στον Θεό, στην οικογένειά τους ή στη πατρίδα τους.

 

 

"Μύθος! Μύθος! Μύθος!"

 

Με τραγελαφικό πάθος οι υποστηρικτές  της μομφής έβγαζαν προς το κόσμο τον δήθεν θυμό τους, τη πραγματική ευφορία και τις ψεύτικες υποσχέσεις τους. Αυτό το θλιβερό παιγνίδι έλαβε το αποκορύφωμά του, όταν ο Jair Μεσσίας Bolsonaro πήρε το λόγο και αφιέρωσε το λόγο του στον Carlos Alberto Brilhante Ustra, ένα συνταγματάρχη της στρατιωτικής δικτατορίας ο οποίος επέβλεπε τις φυλακές βασανιστηρίων κατά τα έτη 1970-1974, στις οποίες επίσης η Dilma Rousseff είχε βασανιστεί και κακοποιηθεί.

 

Εκ των υστέρων, αυτή τη στιγμή φαίνεται σαν ένα κακό, αλλά όλα ήταν ένα πολύ σαφές σημάδι για το τι έμελλε να συμβεί. Σε αυτή τη χώρα, όπου η μεγαλύτερη επιτυχία της δήθεν καταπολέμησης της διαφθοράς ήταν να κοπούν τα πόδια της συχνά πολιτικά όχι λογικά ενεργούσας, αλλά ηθικά τέλειας προέδρου από μια ομάδα διεφθαρμένων βουλευτών- σε  299 από τους 513 βουλευτές υπηρχε κατά τη στιγμή της απομάκρυνσης της ένορκη δικαστική εξέταση - όλα ήταν δυνατά πλέον. Ακόμη και ο υποψήφιος για την προεδρία Jair Μεσσία Bolsonaro υποσχέθηκε πριν από τις εκλογές του Οκτωβρίου, μια «εκκαθάριση», «μια που ποτέ δεν έχει δει στην ιστορία της η Βραζιλία».

 

 

Η παράσταση-παρουσίαση του Jair Messiah Bolsonaro

 

Θα άφηνε τους πολιτικούς του αντιπάλους να «σαπίσουν» στις φυλακές, φώναζε ο Bolsonaro μέσα από το κινητό του, με το οποίο επικοινωνούσε σε όλη την προεκλογική εκστρατεία με τους διαμαρτυρόμενους  υποστηρικτές του. Η αυτοσχέδια ζωντανή μετάδοση μέσω του smartphone είναι μέρος του θεάματος, ο στόχος του οποίου ήταν να εκπροσωπούν το χάος στο οποίο βρίσκεται η χώρα και από το οποίο ο υποτιθέμενος Μεσσίας, που αληθινά το πραγματικό όνομα είναι αυτό, θα βγάλει τη χώρα από το αδιέξοδο. Οι οπαδοί του είναι ηλεκτρισμένοι, και τον φωνάζουν "Μύθος, Μύθος, Μύθος".

 

Ακόμη και η τελευταία πράξη αυτής της πολιτικής καταστροφής, ο δεύτερος γύρος των προεδρικών εκλογών στα τέλη Οκτωβρίου φαίνεται να ακολουθεί ένα μακάβριο σενάριο: Ενώ οι ψηφοφόροι του Κόμματος των Εργαζομένων Fernando Haddad, καθηγητής της φιλοσοφίας με Λιβανέζικες ρίζες, μπαίνουν  με ένα βιβλίο στο χέρι στο εκλογικό κέντρο,  οι οπαδοί του Μπολσόναρο έρχονται με ένα πιστόλι στο χέρι. Μετά από αυτή την τελευταία σκηνή τρέχει και ο υπότιτλος: Στο βάθος φλόγες στο Εθνικό Μουσείο του Ρίο, τη μεγαλύτερη φυσικοιστορική και ανθρωπολογική συλλογή στη Λατινική Αμερική, που στεγάζεται στα πρώην κεντρικά γραφεία της αυτοκρατορικής (Kaiser) οικογένειας της Βραζιλίας, στη μέση όλης αυτής της τρέλας, ως σύμβολο της πτώσης, μέχρι που κάηκε μέχρι τα θεμέλια.

 

 

Αυτό που ο Λούλα δεν πέτυχε

 

Κάποιος μπορεί να συνοψίσει την τραγικότητα της πρόσφατης ιστορίας της Βραζιλίας στην πολιτική καριέρα του Λούλα ντα Σίλβα. Παρά τα καλά αποτελέσματα των εκλογών και εν μέρει εξαιρετικά ποσοστά αποδοχής του πρώην συνδικαλιστή, ο οποίος είναι σεβαστός από πολλούς σήμερα ως εθνικός ήρωας, ποτέ δεν ήταν σε θέση να υλοποιήσει στα χρόνια της κυβέρνησής του 2003-2011 σε καμία στιγμή μια πραγματικά ριζοσπαστική κοινωνική πολιτική: μια πολιτική που θα ξεπερνούσε την επικρατούσα ταξική δομή της Βραζιλίας. Λόγω του εκλογικού συστήματος της Βραζιλίας, βασιζόταν πάντοτε σε επικίνδυνους συνασπισμούς με πολλά κόμματα στο Κογκρέσο. Γνωρίζοντας ότι οποιαδήποτε κοινωνική σύγκρουση θα κατέληγε σε αιματοκύλισμα περιοριζόταν να διορθώσει τις χειρότερες υπερβολές της οικονομικής τάξης που βασιζόταν στην εξαγωγή πρώτων υλών. Το έργο του Κόμματος των κυβερνώντων εργαζομένων θα μπορούσε να περιγραφτεί καλύτερα ως μια ταξική πολιτική, χωρίς ταξική πάλη: όσο οι ροές ανάπτυξης ήταν οι επιθυμητές, οι τιμές των πρώτων υλών παρέμεναν σταθερές και έμεναν αρκετά από τα κέρδη από την κρατική πετρελαϊκή  παραγωγή για την καταπολέμηση της μεγαλύτερης δυστυχίας, της πείνα και της απόλυτης φτώχειας, μπορούσαν οι ελίτ της χώρας να συνεχίσουν να υπερπλουτίζουν.

Τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας και οι επενδύσεις στην εκπαίδευση και την υγεία πρέπει να επιτρέψουν σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας να προχωρήσουν στη μεσαία τάξη μεσοπρόθεσμα. Αλλά η κυρίως λευκή μεσαία τάξη αντέδρασε στην αναδυόμενη κατώτερη τάξη με μνησικακία, ακόμα και με ένα μίσος που δεν είναι εύκολο να γίνει κατανοητό από μια Ευρωπαϊκή οπτική γωνία.

 

 

Σε δουλειές οικιακών βοηθών, συνεχίζει να ζει η κοινωνία των σκλάβων

 

Για να γίνει κατανοητό το μίσος των ελίτ και της μεσαίας τάξης για τους  συχνά μαύρους και αυτόχθονες ανερχόμενους πολίτες, πρέπει να κατανοήσουμε πως η Βραζιλιάνικη κοινωνία είναι διαφορετική από την Ευρωπαϊκή μας. Φυσικά και υπάρχουν και στη Βραζιλία, οι σε εμάς γνωστές μορφές του κλασικού καπιταλισμού, υπάρχουν οι εργαζόμενοι, υπάρχουν τα εργοστάσια, τα ορυχεία και οι καλλιέργειες, υπάρχουν μεροκαματιάρηδες και όλα τα είδη των επισφαλών τρόπων ζωής. Στις μεγαλουπόλεις υπάρχει επίσης μια μορφή νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού με τα πρότυπα της ευέλικτης, εθελοντικής αυτο-εκμετάλλευσης.

 

Μία άλλη κρίσιμη ακολουθία στη κοινωνία της Βραζιλίας μπορούμε να  αναγνωρίσουμε  από έξω που είμαστε εμείς στην Ευρώπη πολύ σπανιότερα: ένα μεγάλο και σημαντικό μέρος του πληθυσμού πουλάει το εργατικό δυναμικό του όχι σε εργοστάσια ή επιχειρήσεις, αλλά περισσότερο ή λιγότερο άμεσα στα μέλη των ανώτερων στρωμάτων. Ως οικιακοί βοηθοί, νταντάδες, καθηγητές, φύλακες, θυρωροί, εν ολίγοις, ως υπάλληλοι που διατηρούν μια άμεση, προσωπική, σχεδόν οικογενειακή σχέση με τους εργοδότες τους. Η φυσικότητα αυτής της άμεσης σχέσης συχνά προκαλεί ενόχληση στους Ευρωπαίους επισκέπτες. Κάποιος αισθάνεται να του θυμίζει φεουδαρχία. Και είναι αλήθεια ότι αυτές οι υπηρεσίες είναι υπολείμματα της κοινωνίας των σκλάβων του 19ου αιώνα.

 

 

Μία καιροφυλακτούσα Elite και μια προσβεβλημένη μεσαία τάξη

 

Όπως τόνισε επανειλημμένα ο Γάλλος φιλόσοφος Louis Althusser, οι κοινωνικές τάξεις εμφανίζονται μόνο μέσα από την αντίθεση τους η μια απέναντι στην άλλη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, δημιουργούνται οι ταυτότητες και η  αυτοπεποίθηση των τάξεων, και η μορφή, αλλά χωρίς να μπερδευτεί το όλον με περίπλοκες οικονομικές συνθήκες που φέρνουν ένα νεφελώδες κλίμα στις ταξικές αντιθέσεις: η σχέση μεταξύ τους είναι άμεση και δεν καθορίζεται μέσα από σχέσεις παραγωγής. Όπως επίσης κάθε αλλαγή στην ταυτότητα μιας τάξης επηρεάζει άμεσα την ταυτότητα της άλλης τάξης.

 

Η προσπάθεια του Εργατικού Κόμματος για τη βελτίωση της ζωής των κατώτερων κοινωνικών τάξεων με προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας και εκπαίδευσης, ήθελε  πάση θυσία να αποφύγει την ταξική πάλη, αλλά αναπόφευκτα έβαλε την ύπαρξη και την αυτοπεποίθηση της μεσαίας και ανώτερης τάξης υπό αμφισβήτηση. Άφησε μια ελίτ να καιροφυλακτεί  και μια μεσαία τάξη λίγο έως πολύ προσβεβλημένη στο κοινωνικό της status  που θα  επανακινήσουν  την αναβληθείσα σύγκρουση με την πρώτη ευκαιρία που θα τους δοθεί.

 

Οι καιροί στους οποίους μπορούσε να διατηρηθεί η υποτέλεια της εξουσίας με μαστίγιο, έχουν περάσει. Οι κατώτερες τάξεις των τελευταίων δεκαετιών έχουν αποκτήσει πολιτική συνείδηση, είναι οργανωμένες, όχι μόνο σε κόμμα, αλλά και στο με επιρροή κίνημα Ακτημόνων Εργατών (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra) ή με τους άστεγους εργάτες(Movimento dos Trabalhadores Sem Teto). Η αποκατάσταση των παλιών συνθηκών  από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα το 2018 είναι πιθανό, αλλά λόγω της αναμενόμενης αντίστασης σημαντικά με περισσότερο ρίσκο από ότι μια (φαινομενικά) δημοκρατική κατάληψη της εξουσίας.

 

Πριν από τις εκλογές του Οκτωβρίου γνώριζε η δεξιά της Βραζιλίας, ότι θα μπορούσε να κερδίσει μόνο αν η πλειοψηφία του πληθυσμού ψηφίζει ενάντια στα άμεσα  συμφέροντά του. Παρά το γεγονός ότι εκλογική βάση του Bolsonaros βρίσκεται γεωγραφικά  στον πλουσιότερο νότο  και κοινωνιολογικά στη λευκή εύπορη  μεσαία τάξη κοντά, δεν θα μπορούσε να κερδίσει χωρίς τους ψήφους από τους φτωχούς βορειοανατολικά και από τις φτωχογειτονιές των μεγάλων πόλεων στο νότο. Αλλά πώς να πείσει τους φτωχότερους Brasilians of Color να εκλέξουν ένα ρατσιστή εκατομμυριούχο, που θεωρεί την στείρωση των φτωχών σαν ένα αποτελεσματικό μέσο για την καταπολέμηση της εγκληματικότητας και της φτώχειας; Με το να προσπαθήσεις να πείσεις ότι 14-χρόνια της κυβέρνησης του Εργατικού Κόμματος ήταν η απευθείας οδός προς το χάος και στη δίνη της διαφθοράς και της βίας - ένα έργο στο οποίο ο υποψήφιος για την προεδρία Bolsonaro αφιέρωσε τον εαυτό του με μεγάλο πάθος.

 

 

Μόνο το Facebook και το WhatsApp δωρεάν

Προκειμένου να μετατραπούν οι πρώην δημοφιλείς ηγέτες Lula και Rousseff σε αποδιοπομπαίους τράγους για όλα τα προβλήματα που έχει η χώρα, έπρεπε να βρεθούν νέα εργαλεία και μέσα. Η ελίτ της Βραζιλίας, μια τάξη γαιοκτημόνων και καπιταλιστών, κυριαρχεί στην κλασσική δημόσια σφαίρα με τη βοήθεια των ομίλων μέσων ενημέρωσης Globo και Abril. Ελέγχει μεγάλα τμήματα του κατακερματισμένου νομοθετικού σώματος και της διεφθαρμένης δικαστικής εξουσίας μέσω μιας σειράς αμφιλεγόμενων κομμάτων που ιδρύονται και αποσύρονται κατά βούληση. Αλλά έπρεπε να μάθει ότι η πολιτική και νομική παρεμπόδιση και ο προσηλυτισμός  μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δεν αρκούν πλέον μόνα τους για να μετατρέψουν τη πολιτική διάθεση στη χώρα.

 

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Bolsonaro και οι συνεργάτες του ήταν σε θέση να μελετήσουν ποιες νέες ευκαιρίες παραπληροφόρησης προσφέρουν τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης. Στη Βραζιλία, η στρατηγική εφαρμόστηκε ακόμα πιο ριζικά, καθώς ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι εξοπλισμένο με συμβάσεις κινητής τηλεφωνίας, γεγονός που καθιστά λειτουργικές όλες τις υπηρεσίες Διαδικτύου εκτός από το Facebook και το WhatsApp που πρέπει να πληρώνουν. Για πολλούς φτωχούς και ανεκπαίδευτους Βραζιλιάνους, αποτελούσαν  οι ομάδες WhatsApp, όπου μεταδιδόταν τα fake news  σχεδόν η μοναδική πηγή πληροφοριών.

 

 

Σόγια, σιδηρομεταλλεύματα, αυτοκίνητα

 

Bolsonaro και οι υποστηρικτές του από το στρατό όπως και από τις ευαγγελικές εκκλησίες ήξεραν να χρησιμοποιούν αριστοτεχνικά αυτή την κατακερματισμένη δημόσια σφαίρα: με μια παράνομη χρηματοδότηση, συστηματικής διάδοσης ψευδών πληροφοριών που δημιούργησαν σε σύντομο χρονικό διάστημα την αντίληψη, ότι η Βραζιλία είναι μόνο ένα βήμα πριν από το χείλος του γκρεμού. Δημιούργησαν μια λαχτάρα για τις δήθεν καλύτερες παλιές ημέρες, μετά από μια περίοδο σταθερότητας και τάξης στην οποία η κάθε μια ήξερε τη θέση της στην κοινωνία: οι μεν στο «αρχοντικό», οι δε άλλοι στη «σκλαβόσπιτο» όπως αναφέρεται και στο τίτλο ενός σπουδαίου κοινωνιολογικού πορτρέτου του Gilberto Freyre .

 

Το 1933 στο βιβλίο, "το αρχοντικό και η σκλαβόσπιτο" ο κοινωνιολόγος περιέγραψε την εικόνα της εποχής μετά δουλείας της κοινωνίας στην οποία οι τρεις «φυλές» που απαρτίζουν τον πληθυσμό και τον λαό της Βραζιλίας – οι λευκοί Ευρωπαίοι, οι μαύροι απόγονοι των σκλάβων και οι ιθαγενείς -  σε μια ασύμμετρη αλλά αρμονική σχέση συνυπήρχαν. Ο Freyre προερχόταν από την λευκή ανώτερη φυλή, οι ρίζες της οικογένειάς του δε μπορούν να ανιχνευθούν στους πρώτους Πορτογάλους αποικιοκράτες.

"Αρχοντικό και σκλαβόσπιτο"

 

Ο επιδιωκόμενος στόχος του Freyre ήταν να φέρει περισσότερη αναγνώριση στη συμβολή των μαύρων οικιακών βοηθών στη βραζιλιάνικη κοινωνία. Παρά τα αναμφισβήτητα ρατσιστικά και αντισημιτικά υπονοούμενα το «αρχοντικό και το σκλαβόσπιτο» διαβαζόταν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ως μανιφέστο για μια φαινομενικά προοδευτική «φυλετική δημοκρατία». Στην πραγματικότητα, το βιβλίο αυτό παρείχε την ιδεολογική βάση για ένα ακόμα συνεχή εκθειασμό, ας πούμε των εξουσιαστικών σχέσεων στις οποίες η αντίθεση μεταξύ του εξουσιαστή κυρίαρχου  και του σκλάβου συμβολίζει την αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Σε αυτόν τον υποτιθέμενο καλύτερο από όλους τους δυνατούς κόσμους, πρέπει κάθε "φυλή" να αναλάβει το έργο που αντιστοιχεί στην υποτιθέμενη "φύση" της. Ο Bolsonaro μπόρεσε να συνδεθεί  σε αυτή την σημερινή παθογόνο σκέψη κοινωνικής δομής και να αντιταχθεί στην φαινομενικά τόσο χαοτική κατάσταση στην οποία άρχισαν οι πατριαρχικές δομές να κλονίζονται πλέον.

 

Εάν  η κοινωνική άνοδος μιας  τάξης ή μιας ομάδας θέτει υπο αμφισβήτηση όχι μόνο τα οικονομικά προνόμια, αλλά και την αυτοπεποίθηση μιας άλλης κοινωνικής διαφορετικής τάξης και κατ’ επέκταση της φυλετικής τάξης, δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι ανώτερες και μεσαίες τάξεις της Βραζιλίας θέλουν να αποτρέψουν αυτήν την κοινωνική άνοδο. Μέσα από μια πρωτοφανή, crowdsourcing(πληθοπορισμός) εκστρατεία παραπληροφόρησης παρουσίασσαν την πρόσφατη ιστορία της Βραζιλίας ως κινηματογραφική πτώση-κατάρρευση, σαν μια κατάρρευση προς τη  διαφθορά, τη βία και την εγκατάλειψη.

 

 

Η Γερμανία επωφελείται στο μέγιστον

 

Εμείς στην Ευρώπη είμαστε δεκτοί σε αυτή την ιστορία, διότι επιβεβαιώνει τη συνήθη μας άποψη για τη Νότια Αμερική. Ξαφνικά βλέπουμε μια χώρα που δεν φαίνεται να μπορεί να γίνει πραγματική δημοκρατία. Το πρόβλημα είναι ότι η Ευρώπη, παρά την επιφανειακή οργή της για την άνοδο του φασισμού και την επικείμενη περιβαλλοντική καταστροφή, συμμερίζεται υποσυνείδητα το συμφέρον της άρχουσας τάξης της Βραζιλίας, το ενδιαφέρον για την αποκατάσταση της παλιάς τάξης.

 

Γιατί μια βαθιά κοινωνική αναστροφή  όχι μόνο θα τερματίσει την διαρθρωτική ανάπτυξη της Βραζιλίας, την καταστροφή των τελευταίων ιθαγενών οικοτόπων και του σημαντικότερου βιότοπου της γης. Θα αποτρέψει επίσης αργά ή γρήγορα, ότι η Βραζιλία θα εξάγει σόγια και σιδηρομεταλλεύματα σε μεγάλες ποσότητες στην παγκόσμια αγορά και με τη σειρά της θα εισάγονται γερμανικά μηχανήματα και αυτοκίνητα. Θα περιορίσει την μοιραία εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και θα αμφισβητήσει την παγκόσμια μετα-αποικιοκρατική οικονομική τάξη. Όλα αυτά θα είχαν έμμεση επίπτωση σε εμάς. Θα συνέβαινε όχι μόνο  ενάντια στον οικονομικό εγωισμό της ελίτ της Βραζιλίας, αλλά και ενάντια στον εγωισμό  των Ευρωπαϊκών αυτοκινητοβιομηχανιών και παραγωγών κρέατος που εκτρέφονται τα ζώα τους με φθηνή μεταλλαγμένη σόγια.

 

Αυτός είναι άλλος λόγος για τον οποίο είμαστε έτοιμοι να πιστέψουμε την εκπληκτική ιστορία της κατάρρευσης της δημοκρατίας της Βραζιλίας, μιας ιστορίας που διαδίδεται  από τους υποστηρικτές του (φασίστα) Bolsonaro στην τηλεόραση, στις εφημερίδες και στο WhatsApp, για να αποκαταστήσει μια αντιδραστική κοινωνική και οικογενειακή τάξη και για κηρύξει ένα ιερό κυνήγι εναντίον του εργατικού κόμματος, κατά της LGBTQ και κατά της κοινωνικής προόδου των Afro- Βrasilians και των ιθαγενών.

Ο Νεοφιλελευθερισμός φαίνεται να βρίσκεται προς το τέλος του. Έφερε όμως τον ‘απαλό φασισμό’. Οι ελίτ θα αρχίσουν να ανησυχούν. Το ερώτημα που τίθεται είναι, εάν …Διάβασμα σε 3,5’

Ο επόμενος σεισμός^*) και ο απαλός φασισμός

Ο Νεοφιλελευθερισμός βρίσκεται προς το τέλος του. Το ερώτημα που τίθεται είναι, εάν θα φύγει σιωπηλά ή θορυβώδης. Δυο σενάρια θα μπορούσαν να υπάρξουν.

Διάβασμα σε 3,5’ THS 21102018

Foto: Clive Brunskill/Allsport/Getty Images

Όσο πιο συχνά εμφανίζονται τα «σοκ», τόσο πιο ανούσιο είναι να σκεφτόμαστε για τυχόν μακροπρόθεσμες εξελίξεις. Στη συνέχεια φυσικά να είμαστε σίγουροι ότι δεν θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις αιτίες τους – το τι «συνδέουν τα «σοκ» και κατ’ επέκταση ποια είναι η παραμετροποίηση τους.

Σκεφτείτε την Ευρώπη πριν από 50 χρόνια: Υπήρχε πλήρης απασχόληση, το δημόσιο χρέος είχε μειωθεί για 20 χρόνια, ενώ επεκτάθηκε το κράτος πρόνοιας. Μια ενωμένη Ευρώπη ήταν μια πραγματική ουτοπία τότε. Σήμερα 18 εκατομμύρια άνθρωποι είναι άνεργοι(στατιστικά), πραγματικά άνω των 50 εκατομμυρίων, 100 εκατομμύρια πρέπει να είναι ευχαριστημένοι με «άτυπες» θέσεις εργασίας [και bulshit jobs-], το δημόσιο χρέος είναι υψηλό, «εμείς» όμως δεν μπορούμε να έχουμε πλέον την πολυτέλεια ενός κοινωνικού κράτους πρόνοιας. Ο εθνικισμός επιταχύνει την Ευρωπαϊκή αποσύνθεση.

Πώς ήταν δυνατόν να συμβεί αυτό; Και μάλιστα, όταν ταυτόχρονα αυξήθηκε το ΑΕΠ 2,5 φορές! Χωρίς συγκεκριμένες απαντήσεις σε αυτό το θέμα, δεν χρειάζεται καθόλου να σκεφτούμε πως θα συνεχιστεί η κατάσταση στην Ευρώπη.

Ας ανακεφαλαιώσουμε πολύ σύντομα το μεγάλο δρόμο προς τη κρίση. Υπό την αυξανόμενη επιρροή των νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων, όπως τον Milton Friedman, στις ΗΠΑ, το 1971 άφησαν και κατέρρευσε το σύστημα των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών, το δολάριο έχασε σε δύο φάσεις από δυο φορές 25% της αξίας του. Στη συνέχεια, ο ΟΠΕΚ απάντησε με δύο «πετρελαϊκές κρίσεις» (1973 και 1979), η οποίες έφεραν δύο παγκόσμιες προπάντων οικονομικές υφέσεις. Την ταυτόχρονη άνοδο της ανεργίας και του πληθωρισμού "εκμεταλλεύτηκαν" οι νεοφιλελεύθεροι για να αντικρούσουν τον Κεϋνσιανισμό. Οι εκπρόσωποί του (και όχι ο ίδιος ο Κεϋνς, για παράδειγμα) υποστήριξαν ότι θα μπορούσε ένας υψηλότερος πληθωρισμός να υπάρξει και αντ’ αυτού μια μείωση της ανεργίας. Ωστόσο, η θεωρία αυτή ήταν δυνατή μόνο σε μια κλειστή οικονομία, παρόλο που η άνοδος του πληθωρισμού οφείλεται στην «πετρελαϊκή κρίση» και ότι τελικά οι ίδιοι οι νεοφιλελεύθεροι είχαν συμβάλει στη κρίση με την απαίτησή τους για ελεύθερες συναλλαγματικές αγορές.

Νομιμοποίηση απελευθέρωση

Από τότε, η παλαιά θεωρία της ισορροπίας κυριαρχεί ξανά. Υποθέτει ότι οι άνθρωποι είναι μόνο άτομα, μόνο εγωιστικά, μόνο ορθολογικά και μόνο ανταγωνιστικά, των οποίων τον εγωισμό, μετατρέπει ένα «αόρατο χέρι το χέρι της αγοράς» προς ένα ιδανικό αποτέλεσμα για το άτομο. Αυτή η θεωρία νομιμοποιεί την απελευθέρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών, την αποδυνάμωση του κράτους πρόνοιας και κατ’ επέκταση αυτού του «κοινού Ευρωπαϊκού» οικοδομήματος.

Η αύξηση των τιμών λόγω των προϊόντων της υποτίμησης του δολαρίου και του σοκ του πετρελαίου, ελέγχεται με υψηλή πολιτική επιτοκίων, από το 1980, το επιτόκιο στην Ευρώπη ήταν για 35 χρόνια πάνω από το ρυθμό ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, τα παράγωγα χρηματοοικονομικών προϊόντων που δημιουργήθηκαν πρόσφατα διευκόλυναν τη ταχεία σπέκουλα πάνω στις διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών, των τιμών πρώτων υλών, τα επιτόκια και οι τιμές των μετοχών αυξήθηκαν.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η εταιρείες μετατόπισαν το κίνητρο του κέρδους τους από την πραγματική οικονομία στις χρηματοοικονομικές επενδύσεις. Η οικονομική ανάπτυξη έπεσε, η ανεργία αυξήθηκε όπως επίσης και το δημόσιο χρέος. Έτσι, συνταγογραφήθηκαν απλές θεραπείες στη δεκαετία του 1990:  η λιτότητα και η μείωση της του επιδόματος ανεργίας όπως και των πραγματικών μισθών φρενάρουν τη ζήτηση και κατ’ επέκταση τη παραγωγή, την ίδια στιγμή ιδιαίτερα οι χρηματοπιστωτικές αγορές αυξανόταν όλο και περισσότερο.

Σύμφωνα με τις «προ δονήσεις» του χρηματιστηριακού κραχ του 2000, τρεις «ανοδικές αγορές» (μετοχές, ακίνητα, πρώτες ύλες) δημιούργησαν ένα τεράστιο δυναμικό του οποίου η συντριβή ξέσπασε το 2008 σε τρεις „bear market“. Η ταυτόχρονη υποτίμηση σε αυτούς τους τρεις κύριους τύπους περιουσιακών στοιχείων ήταν η συστημική αιτία της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. [Οι κ.κ. όμως δεν το είδαν έτσι, καθώς θεωρητικά δεν το είχαν προβλέψει ποτέ.]

Η ενοποίηση των πολλών φάσεων στον μακρύ δρόμο προς την κρίση συνίσταται στη κυριαρχία μιας «τάξης χρηματοοικονομικού καπιταλιστικού παιχνιδιού», που  επιστημονικά νομιμοποιείται από τη νεοκλασική-νεοφιλελεύθερη οικονομική θεωρία. Αυτό προκύπτει σαφώς από τη σύγκριση με τη περίοδο της ευημερίας των δεκαετιών του 1950 και του 1960. Εκείνη την εποχή η πολιτική ακολουθεί τις συστάσεις του Keynes: να περιοριστεί ριζικά το πεδίο εφαρμογής για την κερδοσκοπία από τους «παραγωγούς χρήματος», να γίνει η λεγόμενη «ευθανασία των εισοδηματιών».

Οι συνέπειες των αχαλίνωτων χρηματοπιστωτικών αγορών - το χρηματιστηριακό κραχ του 1929 στις ανταγωνιστικές υποτιμήσεις της δεκαετίας του 1930 - ήταν ακόμα ζωντανές, στις μνήμες όλων. Με σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες, σταθερές τιμές των βασικών προϊόντων, τα επιτόκια κάτω από το ρυθμό ανάπτυξης και «αδρανείς» χρηματιστηριακές αγορές, το κίνητρο του κέρδους θα μπορούσε να ξεδιπλωθεί μόνο στην πραγματική οικονομία: οι εταιρείες επικεντρώνονται στη διαμόρφωση του πραγματικού κεφαλαίου και κατά συνέπεια των θέσεων εργασίας. Επομένως, το «οικονομικό θαύμα» δεν ήταν περίεργο, αλλά συνέπεια των συνθηκών παροχής κινήτρων.

Μια τέτοια «πραγματική καπιταλιστική συμφωνία παιχνιδιού» ιδρύθηκε τρεις δεκαετίες αργότερα - γύρω στο 1980 - στην Κίνα από τις μεταρρυθμίσεις του Deng, σύμφωνα με το σύνθημα «καπιταλιστές όλων των χωρών ελάτε σε μας - αλλά μόνο στην πραγματική οικονομία!».

Κάτω από αυτές τις συνθήκες η πλήρης απασχόληση επιτεύχθηκε ήδη από το 1960, η οικονομία ήταν τόσο σταθερή ώστε ταυτόχρονα ήταν δυνατό να επεκταθεί το κράτος πρόνοιας και να μειωθεί ο λόγος του δημόσιου χρέους. Αυτές οι επιτυχίες ενίσχυαν μια χειραφετημένη στάση: οι άνθρωποι δεν χρειάζεται να υποταχθούν στις "ανώνυμες δυνάμεις της αγοράς" (Hayek), αλλά μπορούσαν να συνδιαμορφώσουν πολιτικά τις οικονομικές διαδικασίες.

Άνοδος της Σοσιαλδημοκρατίας

Γιατί όμως παραιτήθηκαν από αυτό το μοντέλο επιτυχίας; Για να το καταλάβουμε, πρέπει να επιστρέψουμε στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Μετά την λαμπρή επιτυχία της «Γενικής Θεωρίας» (1936) του Κεϋνς, σιωπούσε ο επιστημονικός αντίπαλός του, ο Hayek, αλλά δεν παραιτήθηκε. Το 1944 έγραψε στο βιβλίο του «ο δρόμος προς τη δουλεία» η κατήχηση της νεοφιλελεύθερης «αντι-μεταρύθμισης»: με το κράτος πρόνοιας και την πολιτική πλήρης απασχόλησης απειλείται η ελευθερία. Το 1947 ίδρυσε τη Mont Pelerin Κοινωνία (MPS), που συνδέεται με «πρωτότυπους στοχαστές» (μεταξύ των οποίων οκτώ βραβευμένοι με Νόμπελ) με προπαγανδιστές στις δεξαμενές σκέψης και των μέσων μαζικής ενημέρωσης ( «εμπόρους μεταχειρισμένων ιδεών» - Original έκφραση Hayek) και με χρηματοδότες [φυσικά]. Για είκοσι χρόνια, η MPS προετοίμαζε την "Αντί-Μεταρρύθμιση" με την παραγωγή και τη διάδοση των θεωριών της.

Σχήμα 1: Πτώση των τιμών των ακινήτων, των τιμών των μετοχών και των τιμών των βασικών προϊόντων και της μεγάλης κρίσης. Πηγή: Yahoo Finance, Case-Shiller, Standard & Poors

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ήταν ή ώρα τους: Μετά την επίτευξη της πλήρους απασχόλησης συνδικάτα, σοσιαλδημοκράτες και διανοούμενοι είχαν πάει στην επίθεση. Το αριστερό πνεύμα της εποχής (το Zeitgeist), οι συγκρούσεις για την ανακατανομή, η αύξηση του πληθωρισμού και η άνοδο της σοσιαλδημοκρατίας κατέστησαν εύκολο για τους νεοφιλελεύθερους να επιβάλουν εκ νέου τη θεωρία της ισορροπίας. Νομιμοποίησαν την ενδυνάμωση των χρηματοπιστωτικών αγορών.

Ενώ το "πρότυπο ευημερίας" κατέρρευσε λόγω της επιτυχίας του, ο νεοφιλελευθερισμός θα αποτύχει λόγω της αποτυχίας του.

Διότι οι σημαντικότερες κρίσεις θα επιδεινωθούν δραματικά σε μια νέα χρηματοπιστωτική κρίση, και πάλι που θα προκληθούν από ταυτόχρονες „bear markets“, κυρίως μετοχών και ακινήτων (Σχήμα 1), και επιπλέον των ομολόγων (κρατικών). Οι τρείς έχουν ανοδικές τάσεις τα τελευταία χρόνια, έχτισαν και πάλι ένα τεράστιο «δυναμικό υποτίμησης». Δεν θα υπάρξει έλλειψη για αφορμές για χρηματοοικονομικές κρίσεις όπως φαίνεται, από  εμπορικούς πολέμους μέχρι την κλιμάκωση της σύγκρουσης γύρω από το Ηνωμένο Βασίλειο και το Brexit,  τη Τουρκία, τη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή.

Στη συνέχεια, η πολιτική μπορεί να αντιδράσει με δύο τρόπους: είτε να παραμένει προσηλωμένη στο  νεοφιλελεύθερό της «χάρτη πλοήγησης» των αποφασισμένων και το τι προβλέπεται - όπως το 2010 - «μια από τα ίδια» δηλαδή, ή επιστρέφει μετά από 50 χρόνια αντιμεταρρύθμισης πίσω στην παράδοση της χειραφέτησης και (επομένως) στην αυτο-ενδυνάμωση και (συν-) διαμόρφωση της κοινωνίας.

Δεξιοί λαοπλάνοι υπόσχονται "κοινωνική ζεστασιά"

Το απαισιόδοξο σενάριο: η ανεργία, η φτώχεια και η ανισότητα θα ανέλθουν στα ύψη. Η υποτίμηση του συνταξιοδοτικού κεφαλαίου ενισχύεται και από την μείωση των συντάξεων του κράτους πρόνοιας. Γενικά, η κατεδάφιση του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου αυξάνει τη πικρία για το «κοινωνικό πάγωμα» της νεοφιλελεύθερης ΕΕ. Ο εθνικισμός και ο λαϊκισμός εξαπλώνονται. Οι δεξιοί λαϊκιστές υπόσχονται "κοινωνική ζεστασιά", αλλά αυτό μπορεί να συμβεί μόνο σε μια (αντίστοιχη) κοινότητα εθνικής πολιτικής. Για αυτούς, το ευρώ είναι το μέσο που αποδυνάμωσε ή κατέστρεψε τα εθνικά συστήματα κοινωνικής ασφάλισης. Μόνο με την επιστροφή στα εθνικά νομίσματα θα μπορούσε να σταματήσει αυτή η διαδικασία.

Μια διάλυση της νομισματικής ένωσης θα οδηγήσει την Ευρώπη σε οικονομικό πόλεμο: Μετά από σχεδόν σαράντα χρόνια «οικονομικής αλχημείας» το σύνολο του ενεργητικού των τραπεζών είναι τρεις έως πέντε φορές του ΑΕΠ της ΕΕ. Υπάρχουν επίσης μετοχές και ομόλογα, τα οποία κατέχονται άμεσα από τα αμοιβαία κεφάλαια κινδύνου, τα συνταξιοδοτικά ταμεία, τις εταιρείες και τους ιδιώτες. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του «οίκου των χαρτιών» αναφέρεται σε ευρώ, κυρίως χρέη ή υποχρεώσεις μεταξύ χωρών της ευρωζώνης.

Εάν η νομισματική ένωση διαλυθεί, θα πρέπει το κάθε  «χαρτί» (Οικονομικός τίτλος) να «επαναξιολογηθεί» από το ευρώ σε κάθε ένα από τα 19 νέα/παλιά εθνικά νομίσματα. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα 342 διμερείς σχέσεις πιστωτών και οφειλετών, καθένα με διαφορετικούς τύπους χρηματοπιστωτικών μέσων (από τραπεζικές καταθέσεις σε παράγωγα). Επομένως, δεν θα είναι δυνατή μια κανονική διευθέτηση του ευρώ. Όπως στη φύση, έτσι υπάρχουν μη αναστρέψιμες διαδικασίες στην κοινωνία: Μπορείτε να ρίξετε 19 υγρά σε μια κανάτα, δεν μπορέσετε μετά να τα ξεχωρίσετε, μόνο αν έχουν διαφορετικό ειδικό βάρος. Εδώ όμως έχουν κοινό, το ευρώ.

…τεράστιες "δυνάμεις θυμού"

Επιπλέον, μια αποτυχία του ευρώ θα απελευθέρωνε τεράστιες " δυνάμεις θυμού" που θα στοχεύουν κυρίως στη Γερμανία. Επειδή στις χώρες της κρίσης που υπαγορεύεται η πολιτικής της λιτότητας από την «Γερμανική ΕΕ», η λιτότητα έχει προκαλέσει καταστροφές. Να αποφορτιστεί πλήρως δεν μπορεί πλέον μια τόσο συσσωρευμένη οργή (ακόμα), επειδή θέλουν οι περισσότεροι να παραμείνουν στη νομισματική ένωση και, συνεπώς όλα εξαρτώνται από την καλή θέληση της Γερμανίας.

Αυτό θα άλλαζε ριζικά εάν η νομισματική ένωση διαλυόταν και όλα τα μέτρα λιτότητας θα αποδεικνυόταν μάταια. Πάνω στη πικρία τους, οι χώρες σε κρίση θα κηρύξουν μορατόριουμ του εξωτερικού χρέους τους απέναντι σε άλλες χώρες της ευρωζώνης και θα επιδιώξουν να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους μέσω υποτιμήσεων. Το οικονομικό χάος και ο οικονομικός πόλεμος θα ενίσχυαν τον εθνικισμό - οι αλυσιδωτές αντιδράσεις θα ήταν ανεξέλεγκτες.

Ο μεγάλος χαμένος της κατάρρευσης της νομισματικής ένωσης θα ήταν ο (πρώην) κερδοσκόπος, η Γερμανία: Ένα μεγάλο μέρος των συναλλαγματικών διαθεσίμων της θα χαθούν, καθώς και η ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών της (σε αντίθεση με τη δεκαετία του 1970 οι υποτιμήσεις των νομισμάτων της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ισπανίας, κλπ, δε θα αύξαναν το πληθωρισμό σε αισθητά επίπεδα). Η Bundesbank θα μπορούσε να μετριάσει αυτό το φαινόμενο μόνο με την αγορά τεράστιων ποσών κρατικών ομολόγων που εκδόθηκαν από τις χώρες υποτίμησης(της κρίσης).

Ο "απαλός φασισμός"

Με ανταγωνιστικές υποτιμήσεις και οικονομικό πόλεμο μέσα στην Ευρώπη, η διαδικασία της κρίσης θα επιταχυνθεί, ποιοτικά παρόμοια με τη δεκαετία του 1930, σε έκταση και ταχύτητα, διαφορετικά όμως: Οι ομοιότητες συνίστανται στα επακόλουθα μέτρα λιτότητας, στις περικοπές των επιδομάτων ανεργίας και των πραγματικών μισθών, σε περικοπές πρόνοιας, στην άνοδο των δεξιών λαικιστών, στη καθοδήγηση των συναισθημάτων του θυμού, της πικρίας και του φόβο για το μέλλον εναντίον «αποδιοπομπαίων τράγων» και στην αύξηση του εθνικισμού. Οι διαφορές είναι ότι ο ρυθμός της κρίσης και η έκταση της κρίσης είναι πολύ χαμηλότεροι σήμερα απ 'ότι ήταν τότε.

Σύμφωνα με το αισιόδοξο σενάριο, οι (οικονομικές και πολιτικές) ελίτ και οι υποστηρικτές τους στα ΜΜΕ θα συνειδητοποιήσουν, ότι ο νεοφιλελευθερισμός παρά το γεγονός ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν χρήσιμος για τα ενδιαφέροντά τους, προετοιμάζει το έδαφος για ένα πιο ριζοσπαστικό εθνικισμό και τον λαϊκισμό, ή ακόμα και για ένα "Απαλό φασισμό". Αυτός ο αναχρονισμός θα διαταράξει σημαντικά την παγκοσμιοποιημένη επιχειρηματική δραστηριότητα.

Έτσι, υπάρχει μια πιθανότητα ότι η - καλά μελετημένη - ιδιοτέλεια των ελίτ ανοίγει το δρόμο για μια αποχώρηση από την «οικονομική αλχημεία», και για μια - αρκετή - ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας και του κράτους πρόνοιας, αν μη τι άλλο ως βάση για στενότερη ολοκλήρωση της Ευρώπης. Διότι ο κίνδυνος μιας "απειλητικής" αύξησης της δύναμης των συνδικάτων ή των αριστερών κομμάτων - όπως στη δεκαετία του 1960 - δεν υπάρχει.

Είτε λοιπόν επιστρέψουμε στο σενάριο μιας «δεξιάς λαϊκίστικης επανεθνικοποίησης της Ευρώπης» ή στην επιστροφή στις δυνάμεις του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου: Ο νεοφιλελευθερισμός σε δύο περιπτώσεις θα έχει τελειώσει - τουλάχιστον για μερικές δεκαετίες.

^*)Ο Stephan Schulmeister είναι Αυστριακός οικονομολόγος. Από το 1972 έως το 2012 διεξήγαγε έρευνα στο WIFO στη Βιέννη. Στο βιβλίο του 2018 «Ο δρόμος προς την ευημερία», χρησιμοποιεί το παράδειγμα της μεταπολεμικής περιόδου για να αναλύσει την ευημερία και την κρίση ως ακολουθία πραγματικών και οικονομικών καπιταλιστικών «παιχνιδιών» και δείχνει ότι αυτό το μοντέλο μπορεί και εξηγεί επίσης χρονικά νωρίτερους «μακρύς κύκλους» στη καπιταλιστική ανάπτυξη.