15 Απρ 2020

Η πανδημία του κορωναϊού αποκάλυψε τη φύση των εξουσίων

Η πανδημία του κορωναϊού δεν ανέστειλε ποτέ τις πολιτικές - αποκάλυψε τη φύση των διαφορετικών εξουσιών
David Runciman

Στο κατέβασμα των ρολών σε μια κοινωνία, μπορούμε να δούμε ότι η ουσία της πολιτικής εξακολουθεί να είναι αυτό που περιέγραψε ο Χόμπς: μερικοί (λίγοι) άνθρωποι λένε σε άλλους τι να κάνουν.

Συνεχίζουμε να ακούμε ότι πρόκειται για πόλεμο. Είναι πραγματικά ένας πόλεμος; Αυτό που βοηθά να δώσει στην τρέχουσα κρίση την αίσθηση του πολέμου είναι η προφανής απουσία φυσιολογικού πολιτικού επιχειρήματος.
Ο πρωθυπουργός πηγαίνει στην τηλεόραση για να κάνει μια 'μαύρη' δήλωση πρός το έθνος σχετικά με τον περιορισμό των ελευθεριών μας και οι αρχηγοί της αντιπολίτευσης δεν προσφέρουν τίποτα άλλο παρά υποστήριξη.


Ο πρωθυπουργός πηγαίνει στην τηλεόραση για ένα 'μαύρο και άραχνο' διάγγελμα προς το  έθνος σχετικά με τον περιορισμό των ελευθεριών μας και οι αρχηγοί της αντιπολίτευσης δεν προσφέρουν τίποτα άλλο παρά τη στήριξή τους.
Το Κοινοβούλιο, στο βαθμό που είναι σε θέση να λειτουργήσει γενικώτερα, φαίνεται ότι περνά απλώς τις προτάσεις. Οι άνθρωποι έχουν κολλήσει στο σπίτι και οι μάχες τους περιορίζονται στην 'εγχώρια' σφαίρα τους. Γίνεται λόγος για κυβέρνηση εθνικής ενότητας κλπ κλπ. Η πολιτική, ως συνήθως έχει χαθεί.


Αλλά αυτό δεν είναι η αναστολή της πολιτικής. Είναι η αφαίρεση ενός στρώματος πολιτικής ζωής για να αποκαλυφθεί κάτι πιο ωμό από κάτω. Σε μια δημοκρατία τείνουμε να θεωρούμε την πολιτική ως ανταγωνισμό μεταξύ διαφορετικών κομμάτων για τη δική μας στήριξή. Επικεντρωνόμαστε στο ποιος και το τι της πολιτικής ζωής: ποιος είναι μετά τις εκλογές μας, τι μας προσφέρουν, ποιος έχει όφελος. Βλέπουμε τις εκλογές ως τον τρόπο επίλυσης αυτών των επιχειρημάτων.  

Αλλά τα μεγαλύτερα ερωτήματα σε οποιαδήποτε δημοκρατία είναι πάντα για το πώς θα υλοποιηθούν αυτά: πώς θα ασκήσουν οι κυβερνήσεις τις εξαιρετικές εξουσίες που τους δίνουμε; Και πώς θα ανταποκριθούμε εμείς όταν το κάνουν αυτό;
Αυτά είναι ερωτήματα που απασχολούσαν πάντα τους πολιτικούς θεωρητικούς. Αλλά τώρα δεν είναι τόσο θεωρητικά τα πράγματα. Όπως δείχνει η τρέχουσα κρίση, το πρωταρχικό γεγονός (fact) που στηρίζει την πολιτική ύπαρξη είναι ότι μερικοί άνθρωποι μπορούν να πουν σε άλλους τι να κάνουν.

Στην καρδιά όλων των σύγχρονων πολιτικών βρίσκεται ένας συμβιβασμός μεταξύ της προσωπικής ελευθερίας και της συλλογικής επιλογής. Αυτή είναι η φαουστική συμφωνία(από το έργο του Φάουστ όπου ο Δρ. Φάουστος, ο διαβόητος  επιστήμονας πούλησε την ψυχή του στον διάβολο με αντάλλαγμα τη γνώση, την απόλαυση και την εξουσία) που προσδιορίστηκε από τον φιλόσοφο Τόμας Χόμπς στα μέσα του 17ου αιώνα, όταν η Μεγάλη Βρετανία διαλύθηκε από έναν πραγματικό εμφύλιο πόλεμο.

Όπως γνώριζε ο Χόμπς, η άσκηση πολιτικών κανόνων είναι το να έχεις την εξουσία ζωής και θανάτου των πολιτών. Ο μόνος λόγος που θα μπορούσαμε ενδεχομένως να δώσουμε σε κάποιον αυτή τη δύναμη είναι επειδή πιστεύουμε ότι είναι το τίμημα που πληρώνουμε για τη συλλογική μας ασφάλεια. Αλλά αυτό σημαίνει επίσης ότι αναθέτουμε αποφάσεις ζωής και θανάτου σε ανθρώπους που τελικά δεν μπορούμε να ελέγξουμε.


Illustration: Ben Jennings/The Guardian. Τοποθετηση γελοιογραφίας προσώπου Κ. Μητσοτάκη στη θέση του Johnson

Ο πρωταρχικός κίνδυνος είναι ότι όσοι βρίσκονται στη πλευρά του παραλήπτη αρνούνται να κάνουν ό,τι τους λένε. Σε αυτό το σημείο, υπάρχουν μόνο δύο επιλογές. Είτε οι άνθρωποι αναγκάζονται να υπακούσουν, χρησιμοποιώντας τις εξαναγκαστικά μέσα και εργαλεία που έχει στη διάθεσή του το κράτος ή η πολιτική καταρρέει εντελώς, κάτι το οποίο υποστήριξε ο Χόμπς που θα ήταν το αποτέλεσμα, και ου πρέπει κυρίως να φοβόμαστε.

Σε μια δημοκρατία, έχουμε την πολυτέλεια να περιμένουμε τις επόμενες εκλογές να τιμωρήσουμε τους πολιτικούς ηγέτες για τα λάθη τους. Αλλά αυτό είναι λίγη παρηγοριά, όταν διακυβεύονται θέματα βασικής επιβίωσης. Τελικά όμως και αυτό δεν είναι και πολύ τιμωρία. Μπορεί να χάσουν τη δουλειά τους κάποιοι, αν και λίγοι πολιτικοί καταλήγουν άποροι. Δεν έχουμε ακούσει ή δεν έχουμε διαβάσει κάποιον Έλληνα ‘α’-πολιτικό να γυρέψει δουλειά. Μπορεί να χάσουμε όμως εμείς τη ζωή μας.

Η ωμότητα αυτών των επιλογών συνήθως αποκρύπτεται από τη ύπαρξη της δημοκρατικής επιταγής για της δυνατότητας επίτευξης μιας συναίνεσης. Αυτό δεν έχει εξαφανιστεί. Η κυβέρνηση κάνει ό, τι μπορεί για να βάλει μια κάπα στις αποφάσεις της, αυτή της γλώσσα της κοινής εντολής.

Η κυβέρνηση λέει ότι εξακολουθεί να εμπιστεύεται τους πολίτες ότι θα δείξουν σωστή κρίση και συμπεριφορά. Όμως, όπως δείχνει η εμπειρία άλλων ευρωπαϊκών χωρών, καθώς η κρίση βαθαίνει, οι ολοφάνερες πραγματικότητες γίνονται σαφέστερες.

Απλώς ας δούμε τα πλάνα των Ιταλών δημάρχων που φωνάζουν στους ψηφοφόρους τους για να μείνουν στο σπίτι.  «Ψηφίστε με ή αλλιώς θα έχετε την άλλη πλευρά» είναι η ωμή δημοκρατική πολιτική. Σε αυτό το σημείο δεν φαίνεται τόσο διαφορετική από κάθε άλλους είδους πολιτική.

Αυτή η κρίση αποκάλυψε κάποιες άλλες σκληρές αλήθειες. Οι εθνικές κυβερνήσεις έχουν μεγάλη σημασία, και έχει σημασία κάτω από ποια κυβέρνηση θα βρεθείτε. Αν και η πανδημία είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο και αντιμετωπίζεται παρόμοια σε πολλά διαφορετικά μέρη, ο αντίκτυπος της νόσου διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από αποφάσεις που λαμβάνονται από μεμονωμένες κυβερνήσεις.

Διαφορετικές απόψεις σχετικά με το πότε πρέπει να δράσουμε και πόσο μακριά πρέπει να πάμε, σημαίνει ότι κανένα από τα δύο έθνη δεν έχουν την ίδια εμπειρία.
Σε τελική άποψη, μπορούμε να δούμε ποιος είχε δίκιο και τι ήταν λάθος. Αλλά προς το παρόν, είμαστε στο έλεος των εθνικών ηγετών μας.
Αυτό είναι κάτι που προειδοποιούσε ο Χόμπς: δεν υπάρχει δυνατότητα να αποφύγει ένας πολιτικός το στοιχείο της αυθαιρεσίας. Είναι η αυθαιρεσία της ατομικής πολιτικής κρίσης.

Κάτω από ένα αποκλεισμό(lockdown) σε μια κοινωνία , οι δημοκρατίες αποκαλύπτουν αυτό που έχουν κοινό με άλλα πολιτικά καθεστώτα: εδώ επίσης η πολιτική αφορά τελικά την εξουσία και την τάξη(order). Αλλά βλέπουμε επίσης μερικές από τις θεμελιώδεις διαφορές. Δεν είναι ότι οι δημοκρατίες είναι πιο όμορφες, πιο ευγενικές, είναι πιο ήπιοι χώροι. Μπορεί να προσπαθήσουν να είναι, αλλά στο τέλος δεν διαρκεί και πολύ.

Ωστόσο, οι δημοκρατίες δυσκολεύονται να πάρουν τις πραγματικά δύσκολες επιλογές. Η ανάληψη πρωτοβουλιών - η ικανότητα αντιμετώπισης ενός προβλήματος πριν γίνει οξύ - δεν ήταν ποτέ δημοκρατική ικανότητα. Περιμένουμε μέχρι να μην έχουμε άλλη επιλογή και μετά προσπαθούμε α προσαρμοστούμε. Αυτό σημαίνει ότι οι δημοκρατίες πάντοτε θα ξεκινούν πίσω από την καμπύλη μιας ασθένειας όπως αυτή, αν και μερικές είναι καλύτερες στο παιχνίδι προειδοποίησης από άλλες.

Τα αυταρχικά καθεστώτα όπως η Κίνα δυσκολεύονται επίσης να αντιμετωπίσουν κρίσεις έως ότου έρθει το πρέπει - και, σε αντίθεση με τις δημοκρατίες, μπορούν να πνίξουν τις κακές ειδήσεις για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα εάν τους ταιριάζει. Αλλά όταν η δράση καθίσταται αναπόφευκτη, μπορούν και προχωρούν περαιτέρω. Το Κινέζικο lockdown  κατάφερε να περιορίσει την ασθένεια μέσω μιας αδίστακτης πρωτοβουλίας κινήσεων. Οι δημοκρατίες είναι ικανές να είναι εξίσου αδίστακτες - όπως έδειξαν κατά τη δίωξη των συνολικών πολέμων του 20ού αιώνα.

Αλλά σε έναν πόλεμο, ο εχθρός είναι ακριβώς μπροστά σου. Κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας, η ασθένεια αποκαλύπτεται όταν έχει φτάσει μόνο στην καθημερινή διαδικασία των λοιμώξεων και των θανάτων. Η δημοκρατική πολιτική γίνεται ένα είδος σκιώδους πυγμαχίας: το κράτος δεν γνωρίζει ποια σώματα είναι τα πραγματικά επικίνδυνα, και το καταφέρνει με το tracking !

Ορισμένες δημοκρατίες κατάφεραν να προσαρμοστούν γρηγορότερα: στη Νότια Κορέα η ασθένεια εξουδετερώνεται από εκτεταμένο εντοπισμό και εκτεταμένη παρακολούθηση πιθανών φορέων. Αλλά σε αυτήν την περίπτωση, το καθεστώς είχε πρόσφατη εμπειρία για να χειριστεί το ξέσπασμα του MERS του 2015, το οποίο διαμόρφωσε επίσης τη συλλογική μνήμη των πολιτών του. Το Ισραήλ μπορεί επίσης να κάνει καλύτερη δουλειά από πολλές ευρωπαϊκές χώρες - αλλά είναι μια κοινωνία που βρίσκεται ήδη σε μόνιμο πόλεμο. Είναι ευκολότερο να προσαρμοστείτε όταν έχετε ήδη πάρει κάποιες πρωτοβουλίες να προσαρμοστείτε σε άλλους τομείς. Είναι πολύ πιο δύσκολο όταν το κάνετε καθώς προχωράτε.

Τα τελευταία χρόνια, μερικές φορές φαίνεται ότι η παγκόσμια πολιτική είναι απλώς μια επιλογή μεταξύ ανταγωνιστικών μορφών τεχνοκρατίας. Στην Κίνα, είναι μια κυβέρνηση μηχανικών που υποστηρίζεται από ένα μονοκομματικό κράτος. Στη Δύση, είναι υπο κανονικές συνθήκες οικονομολόγοι και κεντρικοί τραπεζίτες, που λειτουργούν εντός των υποχρεώσεων ενός δημοκρατικού συστήματος. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι οι πραγματικές επιλογές είναι τεχνικές κρίσεις σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας τεράστιων, σύνθετων οικονομικών και κοινωνικών συστημάτων.

Αλλά τις τελευταίες εβδομάδες μια άλλη πραγματικότητα πέρασε. Οι απόλυτες κρίσεις αφορούν τον τρόπο χρήσης καταναγκαστικής πίεσης. Αυτές δεν είναι απλώς τεχνικές ερωτήσεις. Κάποια αυθαιρεσία είναι αναπόφευκτη. Και η αναμέτρηση στην άσκηση αυτής της εξουσίας μεταξύ της δημοκρατικής προσαρμοστικότητας και της αυταρχικής ανηλεότητας θα διαμορφώσει όλα τα μέλλοντά μας.

Είμαστε πολύ μακριά από τον τρομακτικό και βίαιο κόσμο που ο Χόμπς επιδίωξε να δραπετεύσει πριν από σχεδόν 400 χρόνια.Αλλά ο πολιτικός μας κόσμος εξακολουθεί να είναι ένας που θα μπορούσε να αναγνωρίσει ο Χόμπς.

Ο David Runciman είναι καθηγητής πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge

Ετικέτες