«Έρωτας στους χρόνους του καπιταλισμού» , «η προσωρινή κοινωνία» και οι «χαμηλές προσδοκίες»1
Διάβασμα σε 6,5 ‘
Foto: Richard Kalvar/Magnum Photos/Agentur Focus
Robert Misik
ΦΟΒΟΣ Η κοινωνία μας, αυτή της επιτυχίας, χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι πρέπει να προβάλλει συνέχεια την επιτυχία. Όπου δεν μιλάει κανείς για τον δικό του φόβο του αλλά μόνο για τον φόβο ως κοινωνικό φαινόμενο, ο βαθμός έκφρασής του φόβου παραμένει αόρατος. Έχουμε όμως φόβο ότι το πλυντήριο θα χαλάσει και δεν θα μπορεί να αντικατασταθεί γιατί δεν αντέχουμε οικονομικά να πάρουμε κάποιο νέο. Ο φόβος των επιπρόσθετων φορολογικών επιβαρύνσεων. Ο φόβος το να λάβεις υπενθυμίσεις από εφορία και τράπεζες. Ο φόβος ότι κάποιος θα είναι γρηγορότερος, φθηνότερος, νεότερος ή καλύτερος από εσένα. Ο φόβος ότι θα μας πετάξουν έξω από το διαμέρισμά μας, διότι το μισθωτήριο δεν ανανεώνεται, και το ύψος του ενοικίου θα ξεφύγει προς τα πάνω.
Ο περιορισμένος χρόνος είναι ένα σημάδι των εποχών. Δεν μπορείτε πλέον να βασιστείτε σε τίποτα. Από το μισθωτήριο, έως τη σύμβαση εργασίας και στην ήδη δυνητικά περιορισμένη σύμπραξη για συντροφικότητα στη ζωή (➝ Tinderisation): Όλα προσωρινά. Μπορούμε επίσης να μιλάμε πλέον και για μια «προσωρινή κοινωνία». Εάν ρωτούσατε τους ανθρώπους, από τι θα ήθελαν να είναι ελεύθεροι, αυτοί - οι ειλικρινείς τουλάχιστον- θα απαντούσαν αυθόρμητα: θα ήθελα να είμαι ελεύθερος από αυτόν τον φόβο.
C
Celebrities (διασημότητες) είναι παραδειγματικές μορφές του σύγχρονου καπιταλισμού. Δεν τις συναντάς μόνο στην κουλτούρα της ψυχαγωγίας, της ποπ, του φίλμ, της μόδας, οι κουλτούρες τους αλληλεπικαλύπτονται. Η κουλτούρα διασημοτήτων έχει φτάσει εδώ και πολύ καιρό και στο χώρο της πολιτικής. Τα κόμματα έχουν γίνει παλιομοδίτικα (➝ χρόνος), αλλά μπορούν - με τον καλύτερο τρόπο - να το ξεπεράσουν μέσα από λαμπρούς ηγέτες αν οι ίδιοι δεν αποχωρήσουν αμέσως από τα κόμματα (➝ ελευθερία) και δεν ιδρύσουν πολιτικές "Ego-Ανώνυμες Εταιρείες". Οι πολιτικοί πρέπει οι ίδιοι να είναι διασημότητες, απλά οθόνες προβολής.
Ποιο θα ήταν η ελκυστικότητα του Μπαράκ Ομπάμα χωρίς αυτήν την αίγλη? Με διαφορετικούς τρόπους, ο Εμμανουήλ Μάκρον, ο Σεμπάστιαν Κουρτς (Αυστριακός Καγκελάριος), προσπαθούν να τον μιμηθούν με κάποιο τρόπο. Και δεν είναι και ο Donald Trump με τον δικό του τρόπο ένα από τα ίδια . Ένα είδος τέτοιου αστεριού, μια χαρακτηριστική και αδιαμφισβήτητη φιγούρα?
E
Experts (εμπειρογνώμονες) είναι άνθρωποι που σήμερα ισχυρίζονται το ένα πράγμα, αύριο το αντίθετο, πάντα με μια έκφραση υπερβολικής έπαρσης και αργότερα ναρκισσισμού. Φυσικά, δεν πρέπει να ρίχνουμε τους πάντες σε ένα σάκο: Όπως διακεκριμένους ερευνητές με τους λεγόμενους «ειδικούς οικονομολόους», σαν ειδικοί συζήτησης που παρακολουθούν όλες τις τηλεοπτικές συζητήσεις: Χανς Βέρνερ Ζιν, Hans-Olaf Henkel και Gertrud Hohler, που οι κακές γλώσσες λένε, ότι είναι χωρίς μόνιμη κατοικία, και η οποία είναι ο λόγος που βρίσκουν καταφύγιο εναλλάξ μια στον παρουσιαστή Jauch, την άλλη στην Maischberger και Lanz ( «επειδή εξοικονομεί και κόστος»). [Οι πολιτικοί μαϊντανοί]. Είναι αυτά τα ειδικά όντα - ή – τα τερατούργηματα- που μας κάνει να σκεφτούμε τη φράση του Max Friedlander από το 1921: «Τον τελευταίο καιρό όμως έχει αυξηθεί η εξειδίκευση σε μέγεθος και σημασία, έχει γίνει επάγγελμα, ακόμα και επιχείρηση με πληθώρα ανόητων εκφράσεων [και θέσεων].» Η τηλεόραση ενθαρρύνει τους εν λόγω εμπειρογνώμονες, τους χρειάζεται σε κάθε θεματικό αντικείμενο, δύο ή τρεις ειδικοί παράγοντες είναι σε θέση να διατυπώσουν πιασάρικες σοφίες μέσα σε 50 δευτερόλεπτα, και να θεωρηθούν οι αναμφισβήτητοι και οι καθ’ ύλην αρμόδιοι.
F
Freedom Η ισότητα δεν αποτελεί το αντίποδα της ελευθερίας, αλλά το δίδυμό της. Η πολυσυζητημένη "κοινωνία του ρίσκου και των επιλογών" σημαίνει στην πραγματικότητα ένα: οι επιλογές για τον ένα, είναι ρίσκο για τον άλλο. Η "ελευθερία" κάτω από συνθήκες μεγάλων ανισοτήτων σημαίνει ελευθερία για τους εύπορους, αλλά έλλειψη επιλογών για τους μη προνομιούχους. Ότι μια ισόνομη κοινωνία μπορεί να γίνει μόνο εις βάρος της «ελευθερίας» είναι ίσως το μεγαλύτερο ψέμα των νέων συντηρητικών. Η ισότητα σημαίνει ότι όλοι έχουν την «ελευθερία» να δημιουργήσουν κάτι από τη ζωή τους. Δίνεις τη δυνατότητα για μια άλλη, μια ελεύθερη ζωή.
Οι μη προνομιούχοι επαναστάτησαν ενάντια στη φτώχεια τους, αλλά και κατά της καταδίωξης, του ρατσισμού, της υποδούλωσης και της δουλείας. Σε όλους αυτούς τους αιώνες, τα αριστερά κινήματα αποτελούσαν την αιχμή του δόρατος του Διαφωτισμού. Ήταν της γνώμης, ότι ακόμη και οι φτωχοί και οι ανεκπαίδευτοι είχαν το δικαίωμα και την ικανότητα να σκεφτούν για τον εαυτό τους - ο καθένας. Ήταν λοιπόν μια ισχυρή δύναμη ατομικισμού.Σήμερα?
G
(Going together) Ισότητα Ακόμη και σύγχρονες-μοντέρνες κοινωνίες έχουν ισχυρές κουλτούρες δικαίου, αλλά οι ίδιες είναι τόσο περίπλοκες όσο η ίδια η ζωή. Έτσι το ζήτημα της ισότητας έχει γίνει πιο σημαντικό για τους ανθρώπους. Επιμένουν να αντιμετωπίζονται ως ίσοι ("Γιατί πιστεύει ότι είναι κάτι Καλύτερο από μένα?"). Ο ισχυρισμός ότι η ανισότητα απαιτεί ειδική αιτιολόγηση, αλλά το ίδιο δεν μπορεί να ισχύσει για την ισότητα, είναι αναμφίβολα σωστό. Ο Ρώσο-Βρετανός φιλόσοφος Isaiah Berlin έχει αναπτύξει εμφατικά αυτή την ιδέα: "Αν έχω μια τούρτα και υπάρχουν δέκα άτομα μεταξύ των οποίων θέλω να τη χωρίσω, τότε δεν υπάρχει ανάγκη αυτόματης αιτιολόγησης εάν δώσω σε κάθε άτομο το ένα δέκατο της τούρτας. Ωστόσο, αν εγκαταλείψω αυτήν την αρχή της ισότητας, τότε περιμένουν όλοι να δώσω συγκεκριμένους λόγους, για τους οποίους θα κάνω τη μοιρασιά. "
Ι
Integration (Ενσωμάτωση) Εάν ήμουν μετανάστης σε αυτήν την κοινωνία, και άκουγα τη λέξη "ενσωμάτωση", θα με έπιανε συνέχεια κρίση. Θα έλεγα: Δεν μπορώ να ακούω αυτή τη λέξη πια! Ενσωμάτωση, ενεργούμε έτσι σαν να είναι ένα κοινωνικός στόχος, προς όφελός δικό μου (➝ ισότητα), ώστε να είμαι πλήρως ενσωματωμένος. Αλλά στην πραγματικότητα η λέξη έχει χρησιμοποιηθεί τώρα και καιρό τελείως διαφορετικά : εναντίον μου. Είναι ένα λεκτικό λεξιλόγιο διεκδίκησης, το γλωσσικό αντίγραφο ενός προς τα μένα προσανατολισμένου όπλου: Ενσωματώσου αλλιώς! Αλλά γρήγορα γρήγορα! Αλλά, το τι είναι ‘πλήρως ενσωμάτωση’, το καθορίζουμε εμείς! Όσο σκληρά και να δοκιμάσεις, όσο σκληρά και να προσπαθήσεις, δεν θα το καταφέρεις, θα είναι πάντα πολύ λίγο για μας! "Ενσωματωθείτε εσείς" σημαίνει: Δεν σας θέλουμε εδώ! Λέω λοιπόν: Σταματήστε με τη δήθεν ενσωμάτωση σας!
L
Love Οι έννοιες του ρομαντικού έρωτα, που σχηματίζονται από εικόνες που παράγονται από τις πολιτιστικές βιομηχανίες, συνδυάζουν την αγάπη με την ομορφιά, τη νεότητα, τη γοητεία και τη σαγηνευτική δύναμη τους. Η διαφήμιση δουλεύει με αυτά και "συνδυάζει ρομαντικά τον έρωτα με τα θέματα της νεότητας και της ομορφιάς, της δημιουργικότητας και του αυθορμητισμού", λέει η Eva Illouz. Ο έρωτας και ο ρομαντισμός συνδέονται στενά με μια αισθητική που απορρέει από την καταναλωτική κουλτούρα. Αλλά ακόμη και οι πρακτικές μας στον έρωτα μολύνονται από την φρενίτιδα και τις απεριόριστες επιλογές που έχουμε. Έχουμε γίνει νευρωτικοί από τη μητέρα και τον πατέρα, έχουμε αποσυναρμολογηθεί από ταΜΜΕ (μίντια), και έχουμε γίνει χυδαίοι από τα πορνό (➝ Sex sells) και τα Tinder (➝ Dating-App).
S
Sex Το σεξ πουλάει - αυτό είναι τόσο κοινό που δεν τολμάς να το προφέρεις. Αν θέλετε να πουλήσετε ένα αυτοκίνητο, βάλτε στο κατάλογο μπροστά πανω στο φτερό μια μισόγυμνη γυναίκα.
Αλλά όλα αυτά είναι μόνο επιφανειακά. Στον πολιτισμικό καπιταλισμό μας, τα σύγχρονα οικονομικά πρότυπα και η πατριαρχία δημιουργούν συγκεχυμένες συμμαχίες. Τα κορίτσια εμβολιάζονται από την αρχή με το ότι, η κοινωνική κατάσταση σχετίζεται με τη σεξουαλική ελκυστικότητα. «Ο μέτα- καπιταλισμός κυριολεκτικά καίει τα γυναικεία σώματα», γράφει η φεμινίστρια Laurie Penny στο βιβλίο της «αγοραίο κρέας- Fleischmarkt». Θηλυκότητα μπορεί κάποιος να αγοράσει, με τη βοήθεια των αγαθών και υπηρεσιών που προσφέρει η ατέλειωτη αγορά, ξεκινώντας από την βιομηχανία των καλλυντικών (➝ αγαθά). Για παράδειγμα, η επιθυμία στον τομέα της σεξουαλικότητας είναι από πάντα ήδη μολυσμένη από πρότυπα της καταναλωτικής κουλτούρας και αντιστρόφως η «σεξουαλική απόδοση», η οποία γίνεται το δικό της αυτοεπίτευγμα, δεν παραμένει χωρίς επιδράσεις επί του status, του κύρους και επί των ρόλων που παίζουμε στη ζωή μας. Η σεξουαλική ελκυστικότητα είναι σήμερα ένα χαρακτηριστικό μιας διάχυτης κατάστασης.
Τ
Tindering2 Ο σύγχρονος καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από τις απεριόριστες επιλογές του. Και οι πρακτικές του έρωτα είναι σαν αυτό. Είναι δύσκολο να αποφασίσουμε. Τις συντροφικές σχέσεις τις αναβάλουμε , ή τουλάχιστον αντικαθιστούμε μια βαθύτερη δέσμευση ευχαρίστως αλλά είμαστε ευχαριστημένοι εν μέρει ακόμα και με μια κατά προσέγγιση ή περίπου σχέση. Είναι δύσκολο να αποφασίσεις στον ωκεανό των επιλογών, και ποιος θα ήταν πρόθυμος να δεσμευτεί απέναντι σε ένα σύντροφο, εάν γνώριζε, ότι την επόμενη μέρα θα μπορούσε να συναντήσει έναν/μια ακόμα καλύτερο/η σύντροφο? Αυτό μπορεί να το αποκαλέσει κάποιος Tinderisation κάθε κοινωνικής ανταλλαγής. "Ένα από τα παράδοξα της επιλογής είναι ότι μας παραλύει αντί να μας απελευθερώνει", λέει ο ψυχολόγος Barry Schwartz στο βιβλίο του The paradox of choise.
Και ακόμα ένα πράγμα που ο Schwartz διαπίστωσε στις μελέτες του: «Ακόμα κι αν κατορθώσουμε να πάρουμε μια απόφαση, είμαστε πιο δυσαρεστημένοι από ότι εάν επιλέγαμε από λιγότερες επιλογές.» Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για αυτό. Παράδειγμα: Όσες περισσότερες εναλλακτικές λύσεις απορρίπτουμε, τόσο πιθανότερο είναι, ότι αργότερα μια από τις απορριπτόμενες λύσεις ασυνείδητα θα επιλέξουμε σαν την καλύτερη λύση από αυτήν που είχαμε επιλέξει στην αρχή(➝ φόβο). Ένας άλλος λόγος: Κλιμάκωση των προσδοκιών. Όσο περισσότερο εθιζόμαστε στην απεριόριστη επιλογή, τόσο περισσότερο θα είμαστε ικανοποιημένοι από τις εξαιρετικά βέλτιστες δυνατότητες που μας προσφέρονται. "Το μυστικό της ευτυχίας: χαμηλές προσδοκίες".
W
Ware Η μόδα προσφέρει χάρη στην αισθητική των προϊόντων της μια δυνατότητα αναγνώρισης από τους άλλους. Εμείς, οι καταναλωτές, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτό για να εκφράσουμε την ταυτότητά μας. Δηλαδή, η μόδα είναι ένα προς χρήση αγαθό, το οποίο είναι επιφορτισμένο με πολιτισμό. Στην έννοια ενός πολιτισμό-σκεπτικισμού, μπορούμε τώρα να πούμε, ότι μόδα ονομάζομε κάτι, όταν ένα χρήσιμο αγαθό χρεώνεται με λιγότερο χρήσιμες δυνατότητες. Αλλά ένα λεπτό! Είναι αλήθεια αυτό? Ή μήπως είναι ήδη η περίπτωση ενός πολύ μέτριου ορισμού της χρησιμότητας? Δεν μπορούμε επίσης να πούμε, ότι είναι χρήσιμο να ντυθείς επειδή δεν παγώνεις, αλλά είναι επίσης χρήσιμο να βάλεις κάτι που εκφράζει το δικό σου αισθητικό στυλ, που εκφράζει την ταυτότητα που θέλετε που αντιπροσωπεύει τον τύπο που θέλετε να είστε, να προβάλλεστε? Αυτές οι πολιτισμικές πτυχές έχουν προφανώς για τον καταναλωτή/την καταναλώτρια τη χρησιμότητά τους.
Ζ
(Zeit) Χρόνος Η ταχύτητα και η επιτάχυνση που συντελούνται τα πράγματα είναι τα χαρακτηριστικά της τεχνολογικής προόδου και της οριοθέτησης των εργασιακών ρυθμών, ταυτόχρονα η επιβράδυνση είναι κάτι που ονειρεύονται πολλοί. Συχνά στέκονται οι δύο ρομαντισμοί ο ένας απέναντι στον άλλο: αφενός, αυτός της βραδύτητας, ενός χρόνου χωρίς ρυθμούς και αμοιβή ανά παραγόμενη μονάδα, με αναψυχή, με παρατήρηση, με πολύ χώρο για να μπορεί να βυθιστεί σε σκέψεις. Ο όρος «επιβράδυνση» προκαλεί εικόνες ειδυλλίου, όπως η βραδεία κίνηση σε ένα χωριό, ή η ουτοπία ενός βυθισμένου κόσμου.
Σε αντίθεση με αυτό υπάρχει και ο αντίθετα καθρεπτιζόμενος ρομαντισμός: ταχύτητα, η ζωή στα όρια, κίνδυνος, ερεθισμός των αισθήσεων και μόνιμα σε υπερδιέγερση δυνάμεων. Ζήστε γρήγορα και έντονα. Ο χρόνος είναι μια προθεσμία, δηλαδή, είναι σπάνιο και μας προτρέπει να...- υπάρχουν τόσα πολλά να βιώσουμε. [Σημείωση του μεταφραστή: Είναι η σημερινή νόσος του living in excess]
[1] Από το βιβλίο «Liebe in Zeiten des Kapitalismus“, Robert Misik, 2017.
[2] Urban dictionary. looking for a match (date). "I was tindering during class because the lecture was boring."
