Καθυστέρηση 34 χρόνια μετά το θάνατό του, εμφανίζεται το τέταρτο μέρος της ιστορίας της σεξουαλικότητας του Michel Foucault - ένα συγκριτικά νηφάλιο βιβλίο
Έρχεται η επιθυμία από έξω ή κατοικεί μέσα μας, στο σώμα? (Pippo Rizzo, Adam und Eva, 1932)
Foto: Alessandro Vasari/Mondadori/Getty Images
Υπήρχε σεξουαλική ζωή στον παράδεισο? Ο θεολόγος και φιλόσοφος Αυγουστίνος (ο Αγ. Αυγουστίνος) αντιμετώπισε αυτή την εκπληκτική ερώτηση στον τέταρτο αιώνα της εποχής μας. Κατά την άποψή του, οι επιθυμίες και οι πόθοι στον παράδεισο ήταν αρκετά παρούσες, αλλά διατηρούντων υπό έλεγχο από τη θέλησή των. Μόνο μετά το προπατορικό αμάρτημα κατακλείστηκαν οι άνθρωποι από τη σεξουαλικότητά τους ενστικτωδώς και ακούσια. Το αν ο Αδάμ και η Εύα αισθάνθηκαν ντροπή, το έκανα όχι επειδή είδαν ξαφνικά τα γυμνά σώματά τους, αλλά επειδή συνειδητοποίησαν ότι η σεξουαλικότητα τους ήταν ανεξέλεγκτη. Ανακάλυψαν την (έμφυτη) ενστικτώδη λίμπιντο.
Στην ανάγνωση του Αυγουστινιού, ο Michel Foucault το λέει με τα ξεκάθαρα λόγια: Η λίμπιντο είναι απέναντι στο άνθρωπο, ότι είναι ο άνθρωπος απέναντι στο Θεό, ένας επαναστάτης. Προκειμένου να αποκτήσουν έλεγχο επί ης σεξουαλικότητας στο εξής, οι πατέρες της εκκλησίας συνταγογραφούσαν μια σειρά αυτό-τεχνικών κατά τους πρώτους αιώνες μ.Χ.. Σε φυλλάδια, κηρύγματα και κείμενα λειτουργίας, καθόριζαν κανόνες συμπεριφοράς μετριοπάθειας και αυτοσυγκράτησης με τους οποίους οργανωνόταν η σεξουαλική ζωή.
Ο Foucault διάβασε πολύ προσεχτικά αυτά τα κείμενα, όπως φαίνεται και στο βιβλίο «Les Aveux de la chair»(η εξομολόγηση της σάρκας), το οποίο μόλις δημοσιεύθηκε στη Γαλλία. Η δημοσίευση του τέταρτου και τελευταίου τόμου του μεγάλου έργου Sexuality and Truth, 34 χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα, είναι ένα γεγονός. Ο Foucault έγραψε τις αναλύσεις του για την πρώιμη Χριστιανική σεξουαλική ηθική στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και έδωσε το χειρόγραφο στον εκδοτικό οίκο Gallimard. Στη συνέχεια, όμως, διέκοψε τη διαδικασία δημοσίευσης, μετατρέποντας τους δύο τόμους για τις τεχνικές της αρχαίας ζωής, «The Use of Lusts» και «The Worry About», τα οποία δημοσιεύτηκαν το 1984. Λίγο πριν από το θάνατό του, πάνω στο κρεββάτι του, διόρθωσε τα κυριότερα σημεία, αλλά πέθανε πάνω στην επεξεργασία της εξομολόγησης της σάρκας στις 25 Ιουνίου 1984. Από τότε, το κείμενο αυτό κυκλοφορούσε σαν φάντασμα στο χώρο, μυστηριώδες και απρόσιτο. Επειδή ο Foucault είχε πει ότι δεν θέλει «μετά θάνατο καμία δημοσίευση». "Μην μπερδευτείτε και με μένα όπως, έγινε από τον Μαξ Μπροντ με τον Κάφκα", υποτίθεται ότι είπε, με το οποίο έβαλε σε μια μεγάλη απορία τον εκτελεστή της διαθήκης. Εξάλλου, η σωτηρία των έργων του Kafka, η δίκη, το κάστρο και ο αγνοούμενος (Αμερική), οφείλεται στο γεγονός ότι ο Μπροντ αμφισβήτησε την τελευταία βούληση του συγγραφέα. Μια νέα γενιά των κληρονόμων του Foucault όμως παρέχει τώρα μια πιο γενναιόδωρη ερμηνεία της συγκεκριμένης ρήτρας της Διαθήκης και καθιστά δυνατή την ολοκλήρωση της μελέτης της ιστορίας της σεξουαλικότητας μετά θάνατον. Ο Frédéric Gros δημοσίευσε την έκδοση με σύνεση και με πολύ ακριβή επιμέλεια.
Τελείως διαφορετικά από ότι ίσως σε αφήνει να καταλάβεις από τον τίτλο, «Η εξομολόγηση της σάρκας» δεν είναι ένα ευχάριστο , αισθησιακό βιβλίο. Ο Foucault χωρίς προκαταλήψεις εμβαθύνει τα αρχαία κείμενα, δεν έχει καμία προγραμματική εισαγωγή όπως στο βιβλίο «η τάξη των πραγμάτων», δεν υπάρχουν επεξηγηματικές σημειώσεις σχετικά με το έργο του, όπως και στις διαλέξεις στο Collège de France, χωρίς αφηγηματικά αποσπάσματα. Οι περίπου 400 σελίδες διατηρούνται σε εξαιρετικά νηφάλιο στυλ. Πράγματι, ο εκδοτικός οίκος, επιτρέπει, μαζί με τα τέσσερα παραρτήματα του να ρίξει κάποιος μια ματιά πάνω από τον ώμο του ιστορικού και «αρχαιολόγου» Foucault και παρουσιάζει το έργο του με όλο το υλικό του, δηλαδή τα γραπτά του Clemens von Alexandria, Tertullian, Augustinus και άλλων θεολόγων του δεύτερου έως και τέταρτου αιώνα μ.Χ.. Οι Πατέρες της εκκλησίας επεξεργάστηκαν τη σημασία και την πρόκληση της αυτοσυγκράτησης , συζητούσαν το ιδεώδες της παρθενίας, ενώ αναγνώριζαν συγχρόνως την ανάγκη της σεξουαλικής ζωής, αλλά την τοποθετούσαν εξ ολοκλήρου στα πλαίσια της ισχύος του νόμιμου γάμου και την συνέδεαν αποκλειστικά με το σκοπό της αναπαραγωγής. Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι, το πόσο εντατικά και ρητά οι πρώτοι Χριστιανοί ασχολούνται με τις επιθυμίες και τους πόθους. Σύμφωνα με τον Foucault, τα ζητήματα της σεξουαλικότητας δεν αντιμετωπίζονταν τότε κατασταλτικά (repressive) μέσα από διάλογο.
Ρωτήστε τους πατέρες της εκκλησίας
Η επιτακτική ανάγκη να αντιληφθούμε τον εαυτό μας και την εσωτερική ζωή του, ωστόσο, χρησιμεύει στο να κάνουμε το σεξ μια πραγματικότητα και ταυτόχρονα να το υποτάσσουμε σε μια συνεχή πειθαρχία. Η εκτεταμένη θεματοποίηση και η αντιληπτικότητα της σεξουαλικής ζωής συμβαδίζει με τη ρύθμιση της ίδια της σεξουαλικής ζωής. Στο πρώτο κεφάλαιο «Η σύνθεση μιας νέας εμπειρίας» δείχνει ο Foucault πώς η αναδυόμενη Χριστιανική ηθική με πολλούς τρόπους συνδέεται με το σκεπτικό της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας και τις πρακτικές ασκητισμού και αυτό-ελέγχου. Συναντάς στους παγανιστές και χριστιανούς συγγραφείς τις ίδιες απαγορεύσεις, υποχρεώσεις όπως επίσης και αναφορές στη φύση για μια εξίσου μετρημένη και παραγωγική ύπαρξη. Οι αρχαίοι χριστιανοί, όμως, προσδίδουν θρησκευτική σημασία στους κανόνες της ζωής και για πρώτη φορά αγκαλιάζουν την ιδέα ενός εσωτερικού πυρήνα του ατόμου, τον οποίοι πρέπει να αναγνωρίσει αλλά και να τον ομολογήσει κάποιος.
Η ανησυχία του Foucault σε αυτό το βιβλίο, όπως και στα προηγούμενα βιβλία του, είναι να κατανοήσουμε την εξέλιξη των νοοτροπιών και πρακτικών που συνεχίζουν να επηρεάζουν τους τρόπους ζωής μας μέχρι σήμερα μέσα από την ιστορία. Θέλει να χρησιμοποιήσει την ιστορία για να καταλάβει το παρόν και να το εξετάσει κριτικά. Ενδιαφέρουσα και σχετική με το σήμερα είναι « η εξομολόγηση της σάρκας», όπου ο Michel Foucault διερευνά πώς στον πρώιμο Χριστιανισμό εκλαμβάνεται η σχέση μεταξύ σώματος και ψυχής και που τοποθετείται η σεξουαλικότητα. Είναι αμιγώς σωματική ή φυσική? Είναι η ορμή που οφείλεται στην αδυναμία της ψυχής, ή μήπως η λίμπιντο, όπως γράφει ο Αυγουστίνος, υφίσταται sui juris, δηλαδή ανεξάρτητα και μεμονωμένα (αυτοτελώς)? Είναι οι ιδέες μας για τη σεξουαλικότητα κυρίως πολιτιστικές και καθορίζονται από τους φραγμούς και τους καταναγκασμούς των θεσμών?
Τα ακριβή κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας επιτρέπουν στον Foucault να βγάλει στην επιφάνεια την τόσο σημαντική για την γενεαλογική σπουδή θέση για την δημιουργία του φύλου και να εκθέσει τους όρους της . Η μελέτη του προσθέτει επίσης μια διάσταση στο πολυσυζητημένο ζήτημα της σεξουαλικής αυτοδιάθεσης δείχνοντας πόσο περίπλοκο είναι το πρόβλημα της ελεύθερης θέλησης και της σχέσης της με την επιθυμία.
Με την εκτεταμένη θεματοποίηση της σεξουαλικότητάς τους, οι πατέρες της εκκλησίας παραδέχονται ότι η λίμπιντο κάνει ό, τι θέλει και δεν μπορεί να είναι πειθαρχημένη και καθορισμένη με αυστηρή ηθική. Δεν χρειάζεται να απελευθερωθεί, αλλά ελευθερώνεται μόνη της. Η λίμπιντο είναι επαναστάτης.
Η Dr. Antonia von Schöning είναι επιστήμονας πολιτισμού και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας στην Ελβετία
