Η ανάπτυξη που πονάει και αρρωσταίνει. Οικονομική
αλληλεγγύη, Πολιτικός κοσμοπολιτισμός, Πολιτισμικός κρεολισμός
Georg Seeßlen 22.03.2018
Επαναδημοσίευση
Η προφανής αναστροφή των
ανθρώπων, των κοινωνιών, των πολιτισμών και των χωρών όλο και περισσότερο προς
τα δικά τους υπάρχοντα, τα οποία πρέπει να προστατευθούν έναντι των ξένων, το ότι καταφεύγουν σε όρους όπως «λαός»,
«έθνος», ακόμη και «φυλή», και, λίγο ηπιότερα όταν μιλούν για «ταυτότητα», «πολιτισμό» και «σπίτι»,
απλά φαίνεται να είναι το κύριο θέμα σε ένα αιώνα, στον οποίο οι επόμενες
γενιές, εάν αυτές ακόμα θα υπάρχουν, θα
τον περιγράφουν σαν ένα «χαμένο» αιώνα, τουλάχιστον όσο αφορά του να
εξελιχθείς σε άνθρωπο και τον ανθρωπισμό.
Λόγοι φαίνεται να υπάρχουν σε
αφθονία: ο ανελέητος ανταγωνισμός στον turbo-καπιταλισμό με νέους αγώνες και
συγκρούσεις για τη διανομή πόρων (όχι
κοινωνικής αναδιανομής), η υποχώρηση του κράτους από τις ευθύνες του για τις
κοινωνικές του υποχρεώσεις, η άνοδος των αυταρχικών, τρομοκρατικών και
φονταμενταλιστικών κρατών και κινημάτων, ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε μια
φιλελεύθερη-δημοκρατική από την μια και λαϊκίστικη(populistic) από την άλλη, και η πολυπλοκότητα του
παγκόσμιου γίγνεσθαι που απαιτεί την απλοποίηση, και την απορρύθμιση συνοδευόμενη με το ξαφνικό ‘θάνατο’ θεσμικών
οργάνων και εγγυήσεων της κοινοβουλευτικής/συνταγματικής δημοκρατίας στη
«μετά-δημοκρατία», η έλλειψη της ενότητας και της εσωτερικής αλλά και της εξωτερικής ειρήνης δημιουργούν συνεχείς
αντιπαραθέσεις (οι manager της
συναίνεσης δεν υπάρχουν και δεν λειτουργούν πια όπως σε παλαιότερες και
αγριότερες πολιτικές εποχές), η απομόνωση των ατόμων στα πλαίσια της συνεχούς
κατανάλωσης τόσο των αγαθών όσο και μέσων μαζικής ενημέρωσης, η ωμότητα και η αποβλάκωση που εξελίσσεται στο
λαό δίδοντας λευκή επιταγή για διαχείριση του πολιτισμού από τους ηγέτες της αγοράς, ανόητη και
διεφθαρμένη συνέχεια από την παρούσα πολιτική τάξη και ούτω καθεξής. Και έχουμε
και αυτούς ακόμα: τους ξένους. Διακινούμενοι εργαζόμενοι, άθλιοι μετανάστες,
πολυτελείς μετανάστες. Πάνω απ' όλα, και όπως το όλο δίλημμα αυτής της χαμένης
εποχής εκφράζεται σε ένα: τους πρόσφυγες.
Οι κύριες χώρες αυτού του
συνδυαστικού καπιταλισμού και της λεγομένης συνταγματικής δημοκρατίας, οι
οποίες προφανώς έφτιαξαν το πιο σταθερό,
πλεονεκτικότερο και ανθρώπινο σύστημα κυβέρνησης, κοινής ωφέλειας και
καθημερινότητας, που υπήρξε ποτέ, τόσο τέλειο και βαρετό που θα μπορούσε να
σημαίνει και «το τέλος της ιστορίας» πλημμυρίζονται και αποσταθεροποιούνται, οι κοινωνίες τους
" βρίσκονται στο χείλος της ανθεκτικότητας ", τα κοινωνικά συστήματα
δεν μπορούν να «αντιμετωπίσουν» τους νεοφερμένους και επιπλέον δεν λειτουργεί
ο μηχανισμός της ενσωμάτωσης. Μέσα στους νεοαφιχθέντες δεν είναι λίγοι
αυτοί, οι οποίοι έχουν προσαρμοστεί στις ευλογίες του καπιταλισμού
(συμπεριλαμβανομένης και της ιδέας του ότι θα μπορούσε κανείς να απελευθερώσει
δυνάμεις να πετύχει τη χειραφέτησή του και από εκμεταλλευόμενος να γίνει
εκμεταλλευτής), που όμως δυστυχώς δεν ξέρουν ή ακόμα μπορεί και να μη θέλουν να
έχουν σχέση με την Δημοκρατία, τον
φιλελευθερισμό και τα πολιτικά δικαιώματα. Συναντιόνται με μια κουλτούρα, που
έχει χάσει εδώ και καιρό τα μεγάλα ιδανικά της,
με φθίνουσες, αποσταθεροποιημένες, επισφαλείς και σε ατελείωτες
πολεμικών κρίσεων βρισκόμενες καταστάσεις χώρες, σε κοινωνίες με αποσύνθεση και
παρακμή. Εδώ και εκεί οι ξένοι είναι ένα πρόβλημα. Αλλά το μεγαλύτερο
αδίκημά τους είναι ότι καθιστούν εμφανή τα προβλήματα των χωρών στις οποίες
αναζητούν καταφύγιο και πατρίδα.
Οι άνθρωποι που αισθάνονται
ότι απειλούνται από τους ξένους, λένε συνήθως ότι αισθάνονται ξένοι στη χώρα
τους. Το ανόητο είναι, ότι θα
αισθάνονται έτσι και χωρίς τους
ξένους. Μόνο δεν θα τολμούσαν να το πουν ποτέ.
Το όνειρο παραμένει
Στο σημείο αυτό, αν και
φαίνεται ότι κάνουν έκκληση για «αλληλεγγύη», (στην πραγματικότητα απαιτούν
κάτι πολύ απλούστερο, ένα όχι μόνο μετά-χριστιανικό αυτονόητο, αλλά το ερέθισμα
να βοηθηθούν άνθρωποι) οι ξένοι μας δείχνουν, ότι η έννοια της αλληλεγγύης στις
χώρες της Ευρώπης και της ΕΕ έχει αποτύχει, ή καλύτερα, έχει απλά καταργηθεί. Και μάλιστα μαζί με
άλλα δύο projects που, μετά φυσικά από τις εμπειρίες με τον φασισμό και τους παγκόσμιους πολέμους
βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη. Από τη μία: Με τον «κοσμοπολιτισμό» σαν μια βάση μιας πολιτικής που δεν προσανατολίζεται
μόνο στο συμφέρον μεμονωμένων κρατών, οικονομιών και κοινωνιών, αλλά στην ευημερία όλων των ανθρώπων και σε
μια κοσμολογική κατανόηση που δεν βασίζεται στις λέξεις «πατρίδα» και «ξένος»,
αλλά που δημιουργείται και βασίζεται πάνω στις λέξεις περιέργεια και το
ανοικτοί ορίζοντες. Δεν πρέπει ασφαλώς
να αγνοείται ότι στον κοσμοπολιτισμό σε εποχές καπιταλιστικής ευημερίας τα οικονομικά, ιδεολογικά και
πολιτικά συμφέροντα θα μπορούσαν επίσης να κρυφτούν και ότι ο ενεργός
κοσμοπολιτισμός, η επιθυμία, να
διερευνήσεις και να αντιληφθείς τον κόσμο [σαν ένα κλειστό] σύνολο, για να
μπορείς να αισθανθείς μέσα σε αυτό σαν
στο σπίτι σου, να μη σήμαινε ένα
παθητικό Κοσμοπολιτισμό, δηλαδή κάτι τέτοιο που σήμερα με μια ελαφριά απόχρωση
θα ονομάζαμε «welcome culture».
Και όμως, αυτό το
κοσμοπολίτικο όνειρο υπήρξε επίσης στην αριστερή, δημοκρατική και ανθρωπιστική
μορφή, δηλαδή στο ότι ήταν αδιαχώριστο από την έννοια της αλληλεγγύης. Και με μια τρίτη δύναμη αλλαγής, μια
αντίδραση, πάνω στην αρχή του
πολιτιστικού ανοίγματος και την ετοιμότητα να έρθει σε επαφή με τους δικούς της κώδικες με άλλες πολιτιστικές
γλώσσες, να δεχτεί τα θετικά άλλων χωρών όχι σαν ληστεία, αλλά σαν δώρο, και να
αλλάξουν προς κάτι άλλο με την βοήθεια των συναντήσεων μεταξύ τους και να
δημιουργήσουν από τα διαφορετικά στοιχεία κάτι Νέο. Ας το ονομάσουμε κάπως
διαφορετικά, ώστε να μην ακούγεται σαν μια μη δεσμευτική ανταλλαγή απλώς ενός
σουβενίρ μεταξύ ξένων: Κρεολισμό. Ακριβώς όπως η αστική επανάσταση (Γαλλική) ανακήρυξε
την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και την αδελφοσύνη ως τους εσωτερικούς στόχους
της, θα μπορούσε η συμπεριφορά προς τα
έξω να συνδέεται μόνο με αυτή την τριάδα για να γίνει υπαρκτή: Αλληλεγγύη,
Κοσμοπολιτισμός, Κρεολισμός. Το γεγονός
ότι από αυτό δεν έχει εξελιχθεί απολύτως τίποτα, πιθανότατα έχει να κάνει με το
γεγονός, ότι αυτή η αστική κοινωνία, της ήταν ευχάριστο τελικά να έχει
γίνει [και να έχει παραμείνει]
καπιταλιστική, εθνικιστική και ιμπεριαλιστική. Αλλά παρέμεινε ένα όνειρο,
ένα αριστερό, δημοκρατικό, ανθρωπιστικό όνειρο. Μια ελπίδα για ένα διαφορετικό
μέλλον. Χάνουμε σήμερα και αυτό ακόμα?
Ο πολιτικός επιστήμονας Wolfgang Merkel έθεσε αντιμέτωπους
τον κοσμοπολιτισμό [1] και
τον κομμουνιταρισμό [2] («κοινοτισμό» παλαιότερα), και εδώ
ήταν οι περισσότερο δυσάρεστες προφανείς συγκρούσεις διανομής «στο τελευταίο
τρίτο» της κοινωνικής σκάλας του πληθυσμού. Και σαν να είναι ο ίδιος ο
κοσμοπολιτισμός, ο οποίος αντιπροσωπεύει την ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων,
προϊόντων-υπηρεσιών και εργασίας και ο οποίος επίσης υποστηρίζει τα ανοιχτά σύνορα για τους πρόσφυγες και τους
αιτούντες μια ελπίδα στη ζωή τους. Και
σαν να είναι οι κομουνιταριστές που είναι ενάντια σε μια καθολική έννοια της
δικαιοσύνης και μια ισχύουσα ανθρώπινη
αλληλεγγύη, ειρηνική και λιτή, εάν τους αφήναν επιτέλους να ζήσουν ειρηνικά
εντός των συνόρων τους, και να τους
γλυτώνανε από τους ξένους. Ένας
παράδοξος κύκλος κλείνει, όταν ο Merkel αντιμετωπίζει αρκετά κριτικά τις
«θετικές χειρονομίες» της κοσμοπολίτικης αλληλεγγύης και αγγίζει τα θέματα των «ελεγχόμενων συνόρων» και της «ποσόστωσης εισαχθέντων προσφύγων και
μεταναστών» σε κάποιες χώρες (οι
πολιτικοί τα ονομάζουν αυτό/α «ανώτατο όριο»), γιατί ο ρεαλιστικός Kommunitarismus «εξαρτιέται από
τα σταθερά πλαίσια γειτνίασης και κοινότητας» [i][3]. Τώρα, όμως η
ιστορική προέλευση της λέξης «αλληλεγγύης», λέει ότι προέρχεται από το ρωμαϊκό
δίκαιο και την έννοια του «„obligatio in solidum“» (υποχρέωση στη
σταθερότητα) προσανατολισμένη ακριβώς
στη σταθεροποίηση των σχέσεων. Φέρνει κοντά ξένους μεταξύ τους ανθρώπους και
αντικρουόμενα συμφέροντα και είναι ένα
απαραίτητο στοιχείο αλλά και δίκαιο το οποίο βρίσκεται πάντα δίπλα στις
φιλικές σχέσεις, οικογενειών, γειτονιών και οικονομικών ή πολιτιστικών
κοινοτήτων. Το αντίθετο αυτού είναι μια επαρχιακή, και μάλιστα
"λαϊκίστικη" και εθνικιστική επιμονή στα δικά τους προνόμια και τις
χέσεις τους, που αποκλείει πάντα το
ξένο. Αυτό δεν εννοεί μόνο τον ξένο σαν άτομο, αλλά και την ξένη προς τον λαό
του σκέψη per se, για το οποίο είναι υπεύθυνο τόσο η παγκόσμια διαλεκτική
«ελίτ» όσο και ένας φιλελεύθερος «fake τύπος.»
Φυλακή του περιορισμού
Κοσμοπολιτικό, αλληλέγγυο,
κρεολικό: Αυτό ήταν το τρίγωνο που είχαμε ονειρευτεί για να μπορέσουμε δραπετεύσουμε από την
φυλακή της στενότητας, δηλαδή τη βίας και της ηλιθιότητας. Τα τρία αυτά πράγματα
μαζί, μας οδηγούν σήμερα πλέον σε αυτό το ουτοπικό περιεχόμενο. Κοσμοπολίτης θα
μπορούσε να είναι και κάποιος όπως ένας
αποικιοκράτης, ένας επενδυτικός τραπεζίτης ή ένας τουρίστας αν δεν υπήρχε
ταυτόχρονα η διάσταση της αλληλεγγύης και του κρεολισμού. Είναι τρεις όψεις του
ίδιου κινήματος, και συγκεκριμένα όσο αφορά την υπέρβαση των συνόρων, της
"φυλής", του έθνους, της θρησκείας και της ιστορικής ιδεολογίας. Δεν
μπορείς να έχεις το ένα χωρίς το άλλο.
Κατανοητό λοιπόν γιατί η «συντηρητική επανάσταση» και η «νέα
Δεξιά», για να μην αναφερθούμε στα παλαιά και νέα ολοκληρωτικά ναζιστικά καθεστώτα, πάντα
επιτίθενται καταιγιστικά σε αυτή τη τριγωνική θεώρηση. Αν η επίθεση καταφέρει
να σπάσει ένα από τα τρία αυτά στοιχεία (κρίκους)του project - την οικονομική αλληλεγγύη, τον πολιτικό κοσμοπολιτισμό ή τον
πολιτιστικό κρεολισμό - και να το
απομονώσει, το project στο σύνολό του θα βρεθεί
σε κίνδυνο. Μια ανθρωπιστική,
δημοκρατική αριστερά, που είναι πρόθυμη να της πάρουν ακόμη και ένα μόνο από
αυτά τα τρία στοιχεία ή είναι πρόθυμη να θυσιάσει οικειοθελώς κάτι, έχει (ήδη)
χαθεί και σίγουρα και χάσει.
Η επανάκτηση του
κοσμοπολιτισμού μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μιας κοινής προσπάθειας σε
δουλειά σε μια επερχόμενη κοινωνία. Και αυτό επειδή, η επιμονή με την οποία
γίνεται προσπάθεια να διατηρηθούν
οι "παλιές" αξίες και
παραδόσεις έχει επίσης να κάνει με την έλλειψη του «κάτι» καινούργιου. Η αιώνια
παρουσία του τούρμπο-καπιταλισμού δεν προσφέρει καμία βάση για κάτι τέτοιο.
αλλά και εδώ υπάρχει μια αντανάκλαση που υπάρχει σαν αντίστροφο της ανάπτυξης
του παγκόσμιου καπιταλισμού και των πολιτικών του συνεπειών, δηλαδή αυτό που
αναφέρεται στην αποκέντρωση, την περιφερειακότητα ή ακόμα και την
κοινοτικοποίηση της οικονομίας. Με αυτό τον τρόπο αντιτίθεται στον πειρασμό
κάποιος να συνδέσει την οικονομική αναδιάρθρωση με μορφή «εγγύτητας» με τις
παραδόσεις και τα φαντάσματα (μεταφορικά σαν παραίσθηση) των ανθρώπων και του
έθνους. Περιφερειακή οικονομία από κάτω-
bottom up process -, προσανατολισμένη
στις πραγματικές ανάγκες και όχι
στα κέρδη για πραγματικά ανοικτές αγορές σε κοσμοπολίτικα και κρεολιστικά και αλληλέγγυα πλαίσια.
Είναι σημαντικό, αυτές οι
έννοιες επίσης να μη τις καταντήσουμε σαν ιδεολογία, σαν δόγμα ή ακόμα και σαν μια ίδια κατηγορία: είναι ένα
ατελές, πράγματι ένα ατελείωτο, έργο σε εξέλιξη στο οποίο ανήκουν αμφιβολίες
και αμφισβητήσεις, κριτική και επιβράδυνση ακριβώς όπως και το να υποφέρεις για
την ανάπτυξη. Αλλά μόνο αυτή η ανάπτυξη του ανθρώπου σημαίνει ότι μπορεί να
έχει και κάποιο θετικό μέλλον.
[1] Οι
κοσμοπολίτες είναι συνήθως καλά και συνήθως πανεπιστημιακά μορφωμένοι,
λαμβάνουν πάνω από το μέσο όρο εισόδημα και φυσικά φροντίζουν για προνομιούχες
εκπαιδευτικές ευκαιρίες για τα παιδιά τους. Είναι οι νικητές της
παγκοσμιοποίησης των κοινωνιών μας. Στις κοινωνικές κουζίνες συνήθως δεν τους
βρίσκεις. Πιθανόν να μην είναι από τις δύο πλευρές της διάθεσης ούτε να
λαμβάνουν αλλά ούτε και να προσφέρουν. Αυτό δεν τους εμποδίζει να προσεγγίζουν
τους κοινωνικούς βοηθούς της κουζίνες και να τους φέρνουν αντιμέτωπους με ηθικά
maximes .
[2] Οι
Κομμουνιταριστές έχουν μια τάση να ελέγχουν, μερικές φορές να κλείνουν και τα
σύνορα. Δεν επιθυμούν πλέον να πιστεύουν στις διαδεδομένες δήθεν συνέπειες της
ανάπτυξης μέσω απεριόριστων οικονομικών συναλλαγών ( ανταλλαγής εργατικού δυναμικού ή κεφαλαίου π.χ.) και
μάλλον σωστά. Όχι , δεν μπορούν να το δεχτούν μετά από τρεις δεκαετίες
αυξανόμενης ανισότητας και φτώχειας στη σκιά ενός κόσμου απεριόριστων
οικονομικών συναλλαγών. Δεν θα μπορούσαν ποτέ να κερδίσουν τίποτα από το
διάχυτο "μπορούμε να το καταφέρουμε" [όπως είχε πει μια φόρα πριν 13
χρόνια η Μέρκελ στο λόγο της στοπ Ομοσπονδιακό κοινοβούλιο, ή όπως το έλεγε ο
Obama ή όπως το λένε όλοι οι κυβερνήτες χωρίς κοινωνικό και πολιτικό όραμα.] Θέλουν
να έχουν ένα σταθερό περιβάλλον, μια ήσυχη γειτονιά και μια δική τους
κοινότητα. Η επιθυμία για ελεγχόμενα σύνορα, όπως και η μετρίως
ποσοστικοποιημένη μετανάστευση, δεν
πρέπει κατά ουδένα τρόπο να προέρχεται από ένα εθνικιστικό και ρατσιστικό
συναίσθημα. Η αντιδράσεις από γειτονιές με υψηλότερα εισοδήματα παράγει αυτή
την πικρή γεύση.
[3] Παρατηρήστε
και κρυφακούστε – ναι κρυφακούστε στον περίπατό σας- συζητήσεις ατόμων και ιδιαίτερα εμφανώς κοσμοπολίτικων ατόμων-
στη νέα παραλία της Θεσσαλονίκης ανοιξιάτικους και καλοκαιρινούς μήνες όταν οι
ξένοι πωλούν την πραμάτεια τους ή ακόμα
διαβάστε και σχεδιαστές του δημόσιου χώρου αυτού όταν εκφράζονται στα
λεγόμενα ‘κοινωνικά μέσα επικοινωνίας’ για την τέχνη στη νέα παραλία και πως
πρέπει να αντιμετωπίζεται ‘ο εισβολέας’ και κάθε ξένος σε σχέση με την τέχνη
και το δημόσιο χώρο.
