ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ. Ακραία κλιματικά φαινόμενα. Αν αυτό είναι το μέλλον, τότε,“EUROPE! WE HAVE HAD A PROBLEM”

Ακραία κλιματικά φαινόμενα στη Μεσόγειο[i]: Αν αυτό είναι το μέλλον, τότε,“EUROPE! WE HAVE HAD A PROBLEM”

ερευνητικούς σκοπούς για να μελετήσει τις επιπτώσεις ενός θαλάσσιου καύσωνα. Κατά μήκος της ακτής της νότιας Γαλλίας, υπάρχει μια φυσική ποικιλομορφία οικοτόπων. Σε ρηχά μέρη, τα φύκια ταλαντεύονται στο ρεύμα στα καθαρά, γαλάζια νερά. Φωτεινά κόκκινα πολύτιμα κοράλλια κατοικούν σε βράχους. Ύφαλοι κιτρινωπών μαλακών κοραλλιών εκτείνονται σε βάθος 30 μέτρων. Αστακοί, χταπόδια, θαλάσσια σαλιγκάρια, χελώνες ζουν εδώ. Αλλά η αυξημένη θερμοκρασία του νερού από 27 έως 30 βαθμούς Κελσίου ήταν πάρα πολύ για τα κοράλλια. «Δεν έχω δει ποτέ κάτι τέτοιο», λέει ο Garrabou με χαμηλή φωνή, «μέχρι βάθος 30 μέτρων όλα ήταν νεκρά, εντελώς νεκρά», γιατί οι  γοργονίες, όπως ονομάζονται επιστημονικά τα μαλακά κοράλλια, δεν παθαίνουν τη  λεύκανση όταν αυξάνεται η θερμοκρασία αποβάλλοντας τα φύκια ως συμβιωτικούς εταίρους, όπως είναι χαρακτηριστικό για τα κοράλλια σε τροπικά γεωγραφικά πλάτη. Αντίθετα, ο ιστός πεθαίνει σταδιακά σε αυτά. «Δεν το βλέπεις τόσο άμεσα στην αρχή όταν είναι νεκρος, αλλά είναι ήδη νεκρός», λέει ο Garrabou.

Ελλάδα: Οι εικόνες των φλεγόμενων δασών στην Ελλάδα, την  Ιταλία, τη Γαλλία και την Ισπανία παρουσιάζονται τακτικά στα μέσα ενημέρωσης. Οι εικόνες από το περασμένο καλοκαίρι, όταν δεκάδες χιλιάδες τουρίστες στην Ελλάδα αναγκάστηκαν να ξεφύγουν από τις μεγαλύτερες δασικές πυρκαγιές που έχουν καταγραφεί ποτέ στην Ευρώπη, μένουν στη μνήμη.

Σύμφωνα με τον Garrabou, κάτι παρόμοιο συμβαίνει κάτω από την επιφάνεια του νερού, μόνο λιγότερο ορατό. Το Εθνικό Πάρκο Calanques κοντά στη Μασσαλία είναι μόνο μία από τις πολλές τοποθεσίες γύρω από τη Μεσόγειο όπου η κλιματική αλλαγή έχει συνέπειες που είναι τόσο εποχιακές όσο και καταστροφικές. Όπως τα δέντρα στην ξηρά, λέει ο Garrabou, τα κοράλλια, τα σφουγγάρια, τα θαλάσσια λιβάδια και πολλά φύκια δεν μπορούν απλά να μεταναστεύσουν εάν ζεσταθούν πολύ γι 'αυτούς, και σε ακραίες περιπτώσεις, πεθαίνουν.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η περιοχή της Μεσογείου θεωρήθηκε η επιτομή ενός ευχάριστου κλίματος. Αλλά το 2006, οι επιστήμονες το ανακήρυξαν «κλιματικό  hotspot» - δηλαδή μία από εκείνες τις περιοχές του κόσμου όπου οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι ιδιαίτερα γρήγορες και ιδιαίτερα δραστικές.

 

Ζέστη, ξηρασίες, άνοδος της στάθμης της θάλασσας

Ως εκ τούτου, η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) αφιέρωσε ξεχωριστό κεφάλαιο στην περιοχή της Μεσογείου στην τελευταία έκθεσή της από το 2022. Τα γραφικά του λάμπουν πιο έντονα σε κόκκινο προειδοποιητικό χρώμα με κάθε δεκαετία που απεικονίζεται. Η ομάδα εμπειρογνωμόνων εντοπίζει μια σταθερή αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα και της θάλασσας από το 1980 περίπου και θεωρεί πιθανό ότι,

1.               Ο αέρας στην περιοχή της Μεσογείου θα θερμανθεί 20 έως 50% ταχύτερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο

2.              Η αύξηση της θερμοκρασίας θα είναι 2 έως 3,5 βαθμούς πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα, ακόμη και αν επιτευχθούν οι μακροπρόθεσμοι στόχοι της συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα, και κατά περισσότερο από 5 βαθμούς εάν η ανθρωπότητα συνεχίσει να καίει μεγάλες ποσότητες ορυκτών καυσίμων, κάτι που συνεχίζει να γίνεται.

3.              Οι ξηρασίες θα είναι πιο έντονες, συχνές και παρατεταμένες, σε συνδυασμό με την αποξήρανση των ποταμών και τον αυξανόμενο κίνδυνο εμπρησμού να οδηγήσει σε πυρκαγιές μεγάλης κλίμακας

4.              τα ανώτερα στρώματα νερού της Μεσογείου θα θερμανθούν περαιτέρω κατά 1 έως 4 βαθμούς Κελσίου κατά τη διάρκεια του αιώνα, ανάλογα με τις εκπομπές CO₂, γεγονός που θα προκαλέσει σημαντική ζημιά στον θαλάσσιο βιότοπο

5.              Τα κύματα καύσωνα στον ωκεανό θα είναι μεγαλύτερα, πιο έντονα και θα επηρεάσουν μεγαλύτερες περιοχές, έτσι ώστε γεγονότα που προηγουμένως θεωρούνταν σπάνια ακραία φαινόμενα θα μπορούσαν να γίνουν πολύ συνηθισμένα στο μέλλον

6.              Η στάθμη της θάλασσας θα μπορούσε να αυξηθεί έως και 30 εκατοστά έως το 2050 και έως 60 εκατοστά έως το 2100

7.              Το θαλασσινό νερό γίνεται σταθερά πιο όξινο επειδή απορροφά διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο μετατρέπεται σε ανθρακικό οξύ, το οποίο μπορεί να βλάψει τους θαλάσσιους οργανισμούς

8.              Ο αριθμός των ανθρώπων που πεθαίνουν από θερμική καταπόνηση θα διπλασιαστεί μέχρι το 2050 με μέτρια αύξηση της θερμοκρασίας και θα αυξηθεί κατά 3 έως 7 φορές με ισχυρή αύξηση της θερμοκρασίας.

Στη Μεσόγειο, «όλες οι τρέχουσες προβλεπόμενες οδοί κλιματικής αλλαγής θα επιδεινώσουν τους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και ευημερία, ασκώντας πίεση στα οικοσυστήματα καθώς και στην οικονομία».  Αυτό είναι το τελικό συμπέρασμα του IPCC.

 

Οι σημερινές ακραίες συνθήκες γίνονται όλο και περισσότερο μέρος της καθημερινής μας ζωής

Όχι μόνο στη νότια Γαλλία, αλλά γύρω από τη Μεσόγειο, τα θαλάσσια κύματα καύσωνα οδηγούν ήδη σε αυτό που ονομάζεται «γεγονός μαζικής θνησιμότητας» στην επιστημονική βιβλιογραφία και συντομογραφία MME - μια μαζική εξαφάνιση που σχετίζεται με το κλίμα. Αν ρωτούσαμε  πριν από δέκα χρόνια, θα έλεγα, εντάξει, αυτό μπορεί να συμβεί κάποια στιγμή στο μακρινό μέλλον και φυσικά μπορεί να υπάρξει τοπική εξαφάνιση ορισμένων ειδών – αλλά «ποτέ δεν πίστευα ότι θα έβλεπα κάτι τέτοιας κλίμακας». Αν αυτό είναι το μέλλον, «τότε έχουμε σοβαρό πρόβλημα».

Άλλοι από την επιστημονική κοινότητα αισθάνονται κατά τον ίδιο τρόπο. «Ο αριθμός των ημερών με υψηλό ή ακραίο κίνδυνο πυρκαγιάς στη νότια Ευρώπη έχει ήδη φτάσει σε ένα επίπεδο που δεν περιμέναμε μέχρι το 2050», λέει ο Jesus San Miguel, επιστήμονας στο Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η κλιματική αλλαγή συμβαίνει εδώ πολύ πιο γρήγορα από ό,τι νομίζαμε.

Χρησιμοποιώντας δεδομένα από προηγούμενα κύματα καύσωνα στον ωκεανό - όπως αυτά που οδήγησαν στην εξαφάνιση των κοραλλιών στα ανοικτά της Μασσαλίας το 2022 - η Σοφία Δαρμαράκη, φυσική ωκεανογράφος από το Πανεπιστήμιο της Τουλούζης , ανέλυσε τι μπορεί να αναμένεται στο μέλλον. Για το σενάριο των συνεχιζόμενων υψηλών εκπομπών CO₂, τα κλιματικά μοντέλα προβλέπουν ότι μέχρι το τέλος του αιώνα

θα υπάρχει τουλάχιστον ένας μακροχρόνιος θαλάσσιος καύσωνας ετησίως, ο οποίος θα είναι έως και τρεις μήνες μεγαλύτερος, περίπου τέσσερις φορές πιο έντονος και 42 φορές πιο σοβαρός στις συνέπειές του από τα σημερινά γεγονότα, σύμφωνα με τη μελέτη τους.

Τα κύματα καύσωνα θα μπορούσαν να συμβούν από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο και στο αποκορύφωμά τους επηρεάζουν ολόκληρη τη Μεσόγειο. Το γεγονός ότι αυτό το ακραίο αποτέλεσμα υπολογίζεται μόνο για το 2100 είναι μικρή παρηγοριά: μέχρι τότε, η κατάσταση απλώς θα χειροτερεύει δεκαετία με τη δεκαετία.

Όλες αυτές οι προβλέψεις περιλαμβάνουν πάντα έναν ορισμένο βαθμό αβεβαιότητας. Στην πραγματικότητα, οι μελέτες δεν δίνουν ποτέ μια συγκεκριμένη ακριβή τιμή, για παράδειγμα για τη θερμοκρασία, αλλά ένα εύρος τιμών, που παρέχονται με σημειώσεις σχετικά με το πόσο σίγουροι είναι οι ερευνητές. Οι περισσότερες από τις τιμές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτήν την έκθεση επισημάνθηκαν ως "πιθανές" ή "πολύ πιθανές". Επιπλέον, η Μεσόγειος Θάλασσα δεν είναι μια ομοιόμορφη αρχέγονη θαλάσσια σούπα, αλλά αποτελείται από αρκετές υποθάλασσες με διαφορετικά βάθη, θερμοκρασίες και τρέχουσες συνθήκες μεταξύ της Θάλασσας Alboran στα δυτικά και της Λεβαντίας Θάλασσας στα ανατολικά, του Λιβυκού Πελάγους στα νότια και της Αδριατικής Θάλασσας στα βόρεια. Το ίδιο ισχύει και για τα χερσαία ενδιαιτήματα. Ωστόσο, ένα μήνυμα προκύπτει ξεκάθαρο από όλες τις μελέτες: Στην περιοχή «της λαχτάρας» τόσων πολλών ανθρώπων, τα πράγματα γίνονται όλο και πιο δύσκολα. Οι εικόνες των τουριστών που φεύγουν από το καλοκαίρι του 2023 από τα νησια της Ελλάδας είναι μόνο μια γεύση του τι πρόκειται να ακολουθήσει εάν η ανθρωπότητα συνεχίσει να αποτυγχάνει στην προστασία του κλίματος.

 

Η Μεσόγειος είχε εξαφανισθεί εντελώς και νωρίτερα

Από γεωλογική άποψη, τα ακραία κλιματικά φαινόμενα στην περιοχή της Μεσογείου δεν είναι κάτι νέο.

Πριν από περίπου δέκα εκατομμύρια χρόνια, νέα βουνά σχηματίστηκαν στην περιοχή του σημερινού Γιβραλτάρ, κλείνοντας τη σύνδεση μεταξύ της θάλασσας και του Ατλαντικού. Στα ανατολικά, τα νεοσύστατα βουνά εκτρέπουν τα ποτάμια και διακόπτουν τη σύνδεση με τη Μαύρη Θάλασσα. 

Η περιοχή της Μεσογείου αποκόπηκε από τις πηγές νερού της. «Λόγω αυτής της πλήρους απομόνωσης και της γεωγραφικής θέσης στην ξηρή ζώνη, περίπου τέσσερα εκατομμύρια κυβικά χιλιόμετρα νερού εξατμίστηκαν», δήλωσε ο Hans-Jürgen Bolle, ειδικός στη Μεσόγειο και κλιματολόγος από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο οποίος πέθανε το 2013, περιγράφοντας αυτή τη δραματική εξέλιξη. «Ολόκληρη η λεκάνη της Μεσογείου στέρεψε, αφήνοντας μόνο μια επιφάνεια καλυμμένη με αλάτι, με πιθανή εξαίρεση μερικές λίμνες υφάλμυρου νερού».

Η Μεσόγειος που μας φαίνεται τόσο οικεία και φυσική – απλά είχε φύγει για πολύ καιρό. Οι γεωλόγοι αποκαλούν το γεγονός «Μεσσηνιακή κρίση αλατιού».

Μόλις πριν από περίπου 5,5 εκατομμύρια χρόνια τα ποτάμια βρήκαν ξανά το δρόμο τους μέσα από τα βουνά στα ανατολικά, και ο Ροδανός και ο Νείλος άρχισαν επίσης να ρέουν στις αλυκές. Περίπου 5,2 εκατομμύρια χρόνια πριν, ο Ατλαντικός Ωκεανός έσπασε το φράγμα των βράχων - γιγάντιες μάζες νερού χύθηκαν μέσω του στενού του Γιβραλτάρ στην χαμηλότερη άνυδρη πεδιάδα. Δημιουργήθηκε η σημερινή Μεσόγειος Θάλασσα. Από το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων πριν από περίπου 12.000 χρόνια, έχει προσφέρει στους ανθρώπους στις ακτές της τις γνωστές και δημοφιλείς ευχάριστες συνθήκες διαβίωσης: το καλοκαίρι είναι ζεστό, το χειμώνα η βροχή ανανεώνει τα αποθέματα νερού που είναι απαραίτητα για την επιβίωση. Επιπλέον, η θάλασσα, με τα ψάρια, τα μαλάκια και τα μύδια της, αποτελεί πηγή τροφής που μέχρι πρότινος φαινόταν ανεξάντλητη.

Αυτή η αλληλεπίδραση ζέστης, νερού και φύσης δημιούργησε την κεντρική περιοχή λίκνο του ανθρώπινου πολιτισμού. Μερικές από τις πρώτες αυτοκρατορίες χτίστηκαν εδώ, κτίρια και έργα τέχνης που εξακολουθούν να είναι σημαντικά σήμερα, καθώς και πόλεις και τοπία στα οποία πολλοί άνθρωποι αναγνωρίζουν σαν την επιτομή της καλής ζωής.

Αλλά αυτές οι ευνοϊκές συνθήκες διαβίωσης βρίσκονται σε κίνδυνο. Φυσικά, δεν μπορεί να γίνει λόγος για τον κίνδυνο ολόκληρη η Μεσόγειος να μετατραπεί σε υδρατμούς και να εξαφανιστεί σε αέρα, όπως συνέβη πριν από εκατομμύρια χρόνια. Οι διαστάσεις της τρέχουσας κλιματικής αλλαγής είναι αρκετά διαφορετικές. Είναι εξαιρετικά δραματικές με άλλους τρόπους.

 

Περισσότεροι από 500 εκατομμύρια άνθρωποι κινδυνεύουν από ιδιαίτερα ταχεία αύξηση της θερμοκρασίας

Σε αντίθεση με την εποχή πριν από δέκα εκατομμύρια χρόνια, περισσότεροι από 500 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σήμερα μεταξύ Βενετίας, Γιβραλτάρ, Τρίπολης και Χάιφα. Κάθε καλοκαίρι, πολλές εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι έρχονται ως παραθεριστές, από τους οποίους εξαρτάται ένα σημαντικό μέρος του εισοδήματος στις περιοχές. Η Μεσόγειος περιβάλλεται από σημαντικές περιοχές γεωργικής καλλιέργειας, ιδίως οπωροκηπευτικών, τα οποία εξάγονται από εκεί σε όλο τον κόσμο – αλλά εξαρτώνται και από την άρδευση.

Τα κύματα καύσωνα θα καταστήσουν τη γεωργία, συμπεριλαμβανομένης της ελαιοκαλλιέργειας, όλο και πιο δύσκολη και θα προωθήσουν την εξάπλωση φυτικών ασθενειών.

Στο Potsdam Institute for Climate Impact Research (PIK), η φυσικός Giorgia Di Capua ερευνά τι ακριβώς μπορεί να αναμένεται. Σύμφωνα με την ίδια, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες και τα συχνότερα, μεγαλύτερα κύματα καύσωνα είναι ένα δεδομένο συμπέρασμα. Το μόνο πράγμα που εξαρτάται από τις μελλοντικές εκπομπές CO₂ της ανθρωπότητας είναι πόσο σοβαρή θα είναι η αύξηση της θερμοκρασίας. Από την άλλη, είναι πιο δύσκολο να προβλεφθεί πώς θα αναπτυχθούν οι βροχοπτώσεις, οι οποίες είναι ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη ζωή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η βροχόπτωση εξαρτάται από τουλάχιστον δύο παράγοντες:

·       Ο θερμότερος αέρας μπορεί πραγματικά να αποθηκεύσει περισσότερο νερό, γεγονός που θα πρέπει να οδηγήσει σε περισσότερες βροχοπτώσεις. Οι βροχοπτώσεις ρεκόρ, όπως αυτές που σημειώθηκαν φέτος στην Ελλάδα, τη Λιβύη και πιο πρόσφατα στην Τοσκάνη στις αρχές Νοεμβρίου, δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση.

·       Αλλά επιπλέον, η κυκλοφορία των αέριων μαζών στην ατμόσφαιρα μπαίνει στο παιχνίδι - και οι δυνάμεις τους μπορούν να οδηγήσουν σε συνολική έλλειψη νερού.

 

Αβεβαιότητα για το πώς θα συνεχιστεί η βροχή

«Ο μεγάλος κίνδυνος για τη Μεσόγειο είναι ότι τα κλιματικά φαινόμενα που μετατρέπουν τη Σαχάρα σε έρημο θα μετατοπιστούν προς τα βόρεια», λέει η Di Capua. Πρόκειται για τη θερμότητα που παράγεται σε τροπικά γεωγραφικά πλάτη από τη συνεχή έκθεση στο ηλιακό φως.

Πρώτο αποτέλεσμα: Οι θερμές αέριες μάζες ανεβαίνουν - και στη συνέχεια κατεβαίνουν ξανά, μεταξύ άλλων, βορειότερα για να γυρίσουν πίσω προς τον ισημερινό κοντά στο έδαφος. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό ως "κύτταρο Hadley" για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα κλιματικά μοντέλα δείχνουν ότι η άκρη αυτού του συστήματος κυκλοφορίας κινείται όλο και πιο βόρεια. «Αυτό οδηγεί στον κίνδυνο απερήμωσης ή ξηρασίας, σε χαμηλότερη διαθεσιμότητα νερού, ειδικά στη νότια Μεσόγειο», λέει.

Δεύτερο αποτέλεσμα: Η Μεσόγειος Θάλασσα συνδέεται επίσης με το ινδικό σύστημα μουσώνων μέσω της κυκλοφορίας του αέρα. Η περιοχή χαμηλής πίεσης, η οποία ανήκει στους μουσώνες, έχει επεκτάσεις στην ανατολική Μεσόγειο το καλοκαίρι, ενώ η περιοχή της δυτικής Μεσογείου τείνει να έχει υψηλή πίεση. Η Ινδία και η ανατολική Μεσόγειος συνδέονται με τα λεγόμενα κύματα Rossby. Όταν οι μουσώνες εντείνονται στην Ινδία, παράγεται περισσότερη θερμότητα - και μπορεί στη συνέχεια να αυξήσει την αφυδάτωση στη Μεσόγειο. «Αυτό το ονομάζουμε τηλεσύνδεση στο κλιματικό σύστημα», λέει η Di Capua, «και μπορεί να σημαίνει υψηλότερο κίνδυνο έλλειψης νερού και απερήμωσης για την ανατολική Μεσόγειο».

Αυτό καθιστά σαφές πόσο κρίσιμη είναι η σημερινή πολιτική για το κλίμα. Εάν επιτευχθούν οι στόχοι της Συμφωνίας του Παρισιού για το Κλίμα, οι βροχοπτώσεις σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου θα μειωθούν μόνο μέτρια κατά τέσσερα τοις εκατό, ενώ εάν οι εκπομπές CO₂ παραμείνουν υψηλές, υπάρχει κίνδυνος μείωσης έως και 22%, η οποία θα μπορούσε επίσης να θέσει σε κίνδυνο την ύπαρξη πολλών μορφών γεωργικής καλλιέργειας.

Πριν από δέκα εκατομμύρια χρόνια, η κλιματική αλλαγή στην περιοχή της Μεσογείου έλαβε χώρα αργά και σε μια απέραντη έρημη πεδιάδα. Η σημερινή κλιματική αλλαγή, από την άλλη πλευρά, συμβαίνει γρήγορα. «Η περιοχή της Μεσογείου έχει ήδη θερμανθεί κατά 1,5 βαθμό Κελσίου που θεωρείται το κατώφλι για επικίνδυνες αλλαγές παγκοσμίως», λέει ο γεωγράφος Βόλφγκανγκ Κράμερ, «και η στάθμη της θάλασσας αυξάνεται με τέσσερα χιλιοστά ετησίως, δύο φορές πιο γρήγορα από ό, τι ήταν πριν από είκοσι χρόνια και με περαιτέρω αυξανόμενο ρυθμό».

Είναι επίσης ο κύριος συγγραφέας[2] της πρώτης ολοκληρωμένης επιστημονικής ανάλυσης της κλιματικής και περιβαλλοντικής αλλαγής στη λεκάνη της Μεσογείου,  που δημοσιεύθηκε το 2020 από μια κοινοπραξία επιστημόνων και ιδρυμάτων που ονομάζεται "MedECC".

Σύμφωνα με τον ίδιο, μόνο μέχρι μια αύξηση 1,5 βαθμών σε σύγκριση με την αρχή της εκβιομηχάνισης είναι η θέρμανση μέσα στις φυσικές διακυμάνσεις που είναι γνωστές από την πρόσφατη ιστορία της Γης για την περιοχή της Μεσογείου. «Οποιαδήποτε περαιτέρω αύξηση, ακόμη και κατά 0,1 βαθμούς, δεν εμπίπτει στην ιστορική μεταβλητότητα», λέει ο Cramer.

 

Η οικονομική ανισότητα ως παράγοντας κινδύνου

Η σχετική άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα μπορούσε τότε να γίνει ιδιαίτερα επικίνδυνη. «Επειδή δεν υπάρχουν παλίρροιες, οι άνθρωποι χτίζουν εδώ και αιώνες ισα ισα στη μέση στάθμη του νερού», λέει ο Cramer. Ακόμη και μια μέση αύξηση 30 ή 50 εκατοστών μπορεί να κάνει τη διαφορά μεταξύ στεγνών ποδιών και πλημμυρισμένων πόλεων. Αυτό που οι άνθρωποι έχουν χτίσει όσον αφορά τις πόλεις, την πολιτιστική κληρονομιά και τις υποδομές κοντά στην ακτή είναι «όλα προσαρμοσμένα με ακρίβεια στην τρέχουσα στάθμη του νερού και στα αντίστοιχα απειλούμενα».

Η οικονομική ανισότητα γύρω από τη Μεσόγειο προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία καθώς ό ίδιος  ανησυχεί «πολύ ότι οι φτωχότερες χώρες στη Μεσόγειο (που) θα πληγούν πολύ πιο σκληρά από τις πλουσιότερες χώρες που έχουν τα χρήματα για να προστατευθούν καλύτερα».

Ορισμένες από τις περιοχές είναι πολύ πλούσιες, όπως η περιοχή γύρω από τη Νίκαια, μερικές είναι απελπιστικά φτωχές, όπως γύρω από τη λιβυκή πόλη Derna, η οποία έπεσε θύμα ενός τεράστιου παλιρροϊκού κύματος τον Σεπτέμβριο του 2023.

Πολιτικές και στρατιωτικές εντάσεις χαρακτηρίζουν το νότο της περιοχής – ειδικά μεταξύ του Ισραήλ και των Αράβων, αλλά και μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας ή μεταξύ των φατριών του εμφυλίου πολέμου της Λιβύης. Για χρόνια, το βόρειο άκρο της Μεσογείου υπήρξε στόχος μιας από τις μεγαλύτερες μεταναστεύσεις στην ανθρώπινη ιστορία, με εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους να προσπαθούν να φτάσουν από την Αφρική σε μια Ευρώπη της οποίας οι κυβερνήσεις θέλουν όλο και περισσότερο να σφραγίσουν τις χώρες τους από τέτοια μεταναστευτικά κύμματα. Η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται τώρα από συχνότερους καύσωνες, καταιγίδες και μαζικές ζημιές στα οικοσυστήματα στην ξηρά και στη θάλασσα.

 

Τα νησιά απειλούν επίσης να εξαφανιστούν από τη Μεσόγειο

Ως γεωγράφος, ο Cramer διερευνά επομένως την «κοινωνική οικολογία» της περιοχής. Η Βενετία μπορεί ακόμα να αντέξει οικονομικά να χτίσει ένα φράγμα νερού που θα κοστίσει πολλά δισεκατομμύρια ευρώ με την ελπίδα ότι θα κρατήσει. «Αλλά υπάρχουν επίσης πολλοί φτωχοί άνθρωποι», λέει ο Cramer, «όπως οι μικροί αγρότες στο Δέλτα του Νείλου, οι οποίοι δεν έχουν μέρος να υποχωρήσουν για μετοίκηση και βρίσκονται σχεδόν εντελώς στο έλεος της ανόδου της στάθμης της θάλασσας». Ως άλλο παράδειγμα, ο ερευνητής αναφέρει τα νησιά Kerkenna στην Τυνησία, τα οποία είναι σε μεγάλο βαθμό μόνο ένα μέτρο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και επομένως απειλούνται με πλήρη εξαφάνιση.

Οι φτωχοί ζουν στην απορριπτόμενη θερμότητα των κλιματιστικών

Ο Cramer θεωρεί ότι η έλλειψη νερού, η οποία θα συνοδεύεται από μεγαλύτερες και πιο έντονες ξηρές περιόδους, είναι τουλάχιστον εξίσου απειλητική με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας: "Αυτό θα έχει άμεσο αντίκτυπο στην παραγωγή τροφίμων, την κηπουρική, την παραγωγή κρασιού, την ελαιοκαλλιέργεια - όλα θα φτάσουν στα όριά τους αρκετά γρήγορα".

Αλλά ακόμη και μέσα στις  πλουσιότερες χώρες, οι αντιφάσεις συγκρούονται έντονα. Το περασμένο καυτό καλοκαίρι, ο Cramer το βίωσε αυτό από πρώτο χέρι στα χωριά και τις πόλεις της νότιας Γαλλίας. Επειδή εκτός από τη λάμψη του ήλιου, υπήρχε μια άλλη πηγή θερμότητας: «Όσοι μπορούν να το αντέξουν οικονομικά λειτουργούν τον κλιματισμό τους με πλήρη ταχύτητα». Ο κόσμος έξω μπορεί να αισθάνεται σαν να είναι σε φούρνο μέσα, αλλά μέσα στα διαμερίσματα είναι ευχάριστα δροσερό. Αλλά τα συστήματα καταναλώνουν πολλή ενέργεια και παράγουν απορριπτόμενη θερμότητα, ακριβώς όπως ένα ψυγείο. «Αυτή η απορριπτόμενη θερμότητα από τους πλούσιους συσσωρεύεται στα στενά δρομάκια των χωριών και των πόλεων», λέει ο Cramer, «και όσοι δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά τον κλιματισμό εκτίθενται σε πρόσθετη θερμότητα από τους πλουσιότερους συμπολίτες τους εν μέσω καύσωνα».

Κύματα καύσωνα στην ξηρά και στη θάλασσα, αυξανόμενη έλλειψη νερού, συχνότερες καταιγίδες, μαζικοί θάνατοι στη θάλασσα, κλιμακούμενες οικονομικές ανισότητες – οι μελλοντικές προοπτικές του μεσογειακού κλιματικού hotspot μπορεί να είναι τρομακτικές. Αυτό καθιστά ακόμη πιο σημαντικό για τους επιστήμονες να κάνουν ό, τι μπορούν σήμερα για να αποτρέψουν τα χειρότερα και να αναζητήσουν λύσεις στα αναπόφευκτα προβλήματα. «Απαιτούνται σημαντικά μεγαλύτερες προσπάθειες για την προσαρμογή στις αναπόφευκτες αλλαγές, τον μετριασμό των κινητήριων δυνάμεων της αλλαγής και την αύξηση της ανθεκτικότητας», αναφέρει η έκθεση του MedECC για το 2020.

 

Τα λιβάδια θαλάσσιου χόρτου ως δεξαμενές άνθρακα

Η σημαντικότερη λύση και απόλυτη προτεραιότητα είναι η ταχεία μείωση των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ώστε η υπερθέρμανση του πλανήτη να παραμείνει κάτω από 1,5 βαθμό Κελσίου, αν είναι δυνατόν, και σε κάθε περίπτωση κάτω από 2 βαθμούς. Έχει τεράστια διαφορά αν θα εκλυθεί στην ατμόσφαιρα μόνο όσο CO₂ θεωρεί υπεύθυνο η IPCC - ή περισσότερο. Τα διάφορα σενάρια της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή απέχουν μεταξύ τους, ιδίως στην εξαιρετικά ευαίσθητη στο κλίμα περιοχή της Μεσογείου. Η περιοχή της Μεσογείου διαθέτει μεγάλες ανεκμετάλλευτες δυνατότητες αξιοποίησης των φωτοβολταϊκών και ιδίως της ηλιακής θερμικής ενέργειας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι στο παρελθόν. Αυτό συμβάλλει στην αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων και επιτρέπει τη φιλική προς το περιβάλλον ψύξη των χώρων. Επιπλέον, τα θαλάσσια λιβάδια αποτελούν σημαντικές δεξαμενές άνθρακα, οπότε η διατήρηση και η επαναφύτευσή τους είναι πολύ σημαντική.

Είναι επίσης σημαντικό να καταστούν τα θαλάσσια ενδιαιτήματα πιο ανθεκτικά, ιδίως μέσω της δημιουργίας προστατευόμενων περιοχών στις οποίες τα είδη μπορούν να αναπαραχθούν καλύτερα προστατευμένα από την ανθρώπινη παρέμβαση. Είναι σημαντικό να μειωθούν άλλοι παράγοντες πίεσης από το περιβάλλον, όπως η ρύπανση της θάλασσας με πλαστικά ή χημικά,  και να καταστεί βιώσιμη η αλιεία.

 

Θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές και πράσινες πόλεις – γιατί η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή είναι τόσο σημαντική

Προκειμένου να προετοιμαστεί η γεωργία για την κλιματική αλλαγή, πρέπει να φυτευτούν δέντρα εγκαίρως σε γεωργικές εκτάσεις γύρω από τη Μεσόγειο που μπορούν να προσφέρουν σκιά και να βοηθήσουν στην ψύξη στο μέλλον. Το ίδιο ισχύει και για τις πόλεις: πρέπει να πρασινίσουν γρήγορα, όπως συμβαίνει στη Βαρκελώνη, για παράδειγμα, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι υπάρχουν δροσερά, σκιερά μέρη, ειδικά για τους φτωχότερους ανθρώπους.

Η Βαρκελώνη ως πρότυπο: Η σκιά γίνεται απαραίτητη για την επιβίωση στις πόλεις.

Απαιτούνται νέες στρατηγικές για την επιστήμη γύρω από τη Μεσόγειο: Απαιτούνται αυξανόμενοι και βιώσιμοι προϋπολογισμοί για την επέκταση της έρευνας για το κλίμα και τη φύση. Αυτό απαιτεί ολοκληρωμένα και μακροπρόθεσμα συστήματα παρακολούθησης πέραν της συνήθους τριετούς διάρκειας
των έργων. Όσον αφορά την οικονομική πολιτική, είναι προς το συμφέρον των πλουσιότερων χωρών της βόρειας Μεσογείου να προωθήσουν την οικονομική ανάπτυξη των χωρών του Νότου μέσω επενδύσεων και οικονομικής συνεργασίας. Διαφορετικά, το επίμονα υψηλό επίπεδο ανισότητας, σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή, θα επιδεινώσει τη μετανάστευση και μπορεί να οδηγήσει σε αναταραχές και συγκρούσεις.

Όλα αυτά είναι γιγαντιαίες προκλήσεις – αλλά διακυβεύονται πολλά. Η ανθρωπογενής υπερθέρμανση του πλανήτη έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τη Μεσόγειο πέρα από κάθε αναγνώριση και να φέρει τα πάνω κάτω στις ζωές εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων. Στον ωκεανό, οι επιπτώσεις θα μπορούσαν επίσης να είναι καταστροφικές για τους κατοίκους του και να βλάψουν σοβαρά την πηγή τροφής που είναι σημαντική για τον άνθρωπο.

Ο Ισπανός θαλάσσιος βιολόγος Joaquim Garrabou πιστεύει ότι αυτό που θα συμβεί στη Μεσόγειο είναι προάγγελος της παγκόσμιας αλλαγής: «Η Μεσόγειος είναι ένας παγκόσμιος ωκεανός σε μικρή κλίμακα – αυτό που συμβαίνει εκεί θα συμβεί σε ολόκληρο τον ωκεανό μετά από κάποιο χρονικό διάστημα». Και ήδη συμβαίνει poe a poe στην Ατλαντικό ωκεανό.

  Christian Schwägerl

 [i] Το έργο "Μελλοντική Μεσόγειος - πώς διατηρούμε τη φύση και τη μεσογειακή ποικιλομορφία" χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Okeanos για τη Θάλασσα. Christian Schwägerl team των Riff reporters. Μετάφραση επιμέλεια κειμένου στα ελληνικά Dr rer.pol. Νικόλαος Θεοδοσάκης.

 [1] Έχει συγγράψει πολυάριθμες μελέτες σχετικά με τους κοραλλιογενείς υφάλους της Μεσογείου και πώς είναι ευάλωτοι στα κύματα καύσωνα στη θάλασσα. Είναι ο συντονιστής του  έργου "MedRecover", στο οποίο κορυφαία ερευνητικά ιδρύματα από την περιοχή της Μεσογείου συνεργάζονται για την κατανόηση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας. Στη ζωή του ως ερευνητής, έχει δει πολλά στις καταδύσεις –  την ομορφιά και την ποικιλομορφία της  μεσογειακής φύσης με τα περίπου 17.000 διαφορετικά θαλάσσια πλάσματα, καθώς και τις αρνητικές συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας, για παράδειγμα με τη μορφή πλαστικών απορριμμάτων. Γνωρίζει καλά τα ανησυχητικά σενάρια για το πώς η κλιματική αλλαγή θα αλλάξει την περιοχή της Μεσογείου κατά τη διάρκεια του αιώνα.

 [2] Τον Μάιο του 2022, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν τον προσκάλεσε στο Μέγαρο των Ηλυσίων για διαβουλεύσεις σχετικά με το μέλλον του κλίματος.

Ο πλανήτης, η Γη, θερμαίνεται ταχύτερα απο ότι ειχε προβλεφθεί στο παρλεθόν. Αλλη μια νέα μελέτη επιβεβαιώνει την πραγματικότητα

 Ο πλανήτης θερμαίνεται ταχύτερα από ό, τι είχε προβλεφθεί, λέει επιστήμονας που έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για το κλίμα τη δεκαετία του 1980

Από τη Laura Paddison, CNN;  Πέμ 2 Νοεμβρίου 2023

Ο πλανήτης βρίσκεται σε καλό δρόμο για να θερμανθεί με πολύ ταχύτερο ρυθμό από ό, τι οι επιστήμονες είχαν προβλέψει προηγουμένως, πράγμα που σημαίνει ότι ένα βασικό όριο υπερθέρμανσης του πλανήτη θα μπορούσε να παραβιαστεί αυτή τη δεκαετία, σύμφωνα με μια νέα μελέτη που συνέγραψε ο James Hansen - ο Αμερικανός επιστήμονας που πιστώνεται ευρέως ότι ήταν ο πρώτος που έκρουσε δημόσια τον κώδωνα του κινδύνου για την κλιματική κρίση στη δεκαετία του 1980, συγκεκριμένα το 1988 (...Congressional testimony on climate change that helped raise broad awareness of global warming, and his advocacy of action to avoid dangerous climate change).

Στο έγγραφο, που δημοσιεύθηκε την Πέμπτη στο περιοδικό Oxford Open Climate Change, ο Hansen και περισσότεροι από δώδεκα άλλοι επιστήμονες χρησιμοποίησαν έναν συνδυασμό παλαιοκλιματικών δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων δεδομένων από πολικούς πυρήνες πάγου και δακτυλίους δέντρων, κλιματικά μοντέλα και δεδομένα παρατήρησης, για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η Γη είναι πολύ πιο ευαίσθητη στην κλιματική αλλαγή από ό, τι είχε προηγουμένως κατανοηθεί.

«Βρισκόμαστε στην πρώιμη φάση μιας κλιματικής έκτακτης ανάγκης(βλέπε άρθρο στο zaungastnic.blogspot.com)», σύμφωνα με την έκθεση, η οποία προειδοποιεί ότι ένα κύμα θερμότητας «που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη» θα ωθήσει γρήγορα τις παγκόσμιες θερμοκρασίες πέρα από ό, τι έχει προβλεφθεί, με αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας που υπερβαίνει τον 1,5 βαθμό Κελσίου πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα της δεκαετίας του 2020 και πάνω από τους 2 βαθμούς Κελσίου πριν από το 2050. Σίγουρα και αυτή η πρόβλεψη εντός το πολύ εν΄΄ος έτους θα ανατραπεί εάν ο άνθρωπος συνεχίσει business as usual.

Τα ευρήματα προστίθενται σε μια σειρά πρόσφατων ερευνών που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος κινείται προς τους 1,5 βαθμούς, ένα όριο πέρα από το οποίο οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής - συμπεριλαμβανομένης της ακραίας ζέστης, της ξηρασίας και των πλημμυρών - θα γίνουν σημαντικά πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να προσαρμοστούν.

«Το όριο του 1,5 βαθμού είναι πιο θανατηφόρο από ένα καρφί πόρτας», δήλωσε ο Χάνσεν σε τηλεφωνική επικοινωνία με δημοσιογράφους. «Και το όριο των 2 βαθμών μπορεί να διασωθεί, μόνο με τη βοήθεια σκόπιμων ενεργειών».

Ορισμένοι άλλοι επιστήμονες, ωστόσο, έχουν αμφισβητήσει τα συμπεράσματα της μελέτης ότι η κλιματική αλλαγή επιταχύνεται ταχύτερα από ό, τι προβλέπουν τα μοντέλα.

Ο Hansen, διευθυντής στο Ινστιτούτο Γης στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, είναι ένας διάσημος επιστήμονας του κλίματος, του οποίου η κατάθεση το 1988 στη Γερουσία των ΗΠΑ έφερε για πρώτη φορά την παγκόσμια προσοχή στην κλιματική αλλαγή.

Έχει προειδοποιήσει στο παρελθόν ότι η Γη έχει ενεργειακή ανισορροπία, καθώς περισσότερη ενέργεια εισέρχεται μέσω του ηλιακού φωτός από ότι μέσω της θερμότητας που ακτινοβολεί στο διάστημα.

Η προκύπτουσα υπερβολική θερμότητα ισοδυναμεί με 400.000 ατομικές βόμβες της Χιροσίμα την ημέρα, με το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας να απορροφάται από τον ωκεανό, σύμφωνα με έρευνα του Hansen πριν από μια δεκαετία.

Σε αυτό το πρόσφατο έγγραφο, ο Hansen και οι συνεργάτες του λένε ότι η ενεργειακή ανισορροπία έχει πλέον αυξηθεί, εν μέρει λόγω των επιτυχημένων προσπαθειών για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης σωματιδίων, ειδικά στην Κίνα και μέσω παγκόσμιων περιορισμών στη ρύπανση της ναυτιλίας. Ενώ αυτό το είδος ρύπανσης αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για την υγεία, έχει επίσης ψυκτικό αποτέλεσμα, καθώς τα σωματίδια αντανακλούν το φως του ήλιου μακριά από τη Γη.

Η ανισορροπία αναμένεται να προκαλέσει επιτάχυνση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, φέρνοντας καταστροφικές συνέπειες, σύμφωνα με το έγγραφο, συμπεριλαμβανομένης της ταχείας ανόδου της στάθμης της θάλασσας και της πιθανής διακοπής των ζωτικών ωκεάνιων ρευμάτων εντός αυτού του αιώνα.

Ο Hansen δήλωσε ότι ανησυχεί ιδιαίτερα για το λιώσιμο του στρώματος πάγου της Ανταρκτικής και  ιδιαίτερα του παγετώνα Thwaites, ο οποίος λειτουργεί ως φελλός, συγκρατώντας τον πάγο στην ξηρά και παρέχοντας μια σημαντική άμυνα ενάντια στην καταστροφική άνοδο της στάθμης της θάλασσας.

Αλλά η αύξηση της θερμοκρασίας δεν είναι απαραίτητα κλειδωμένη, σύμφωνα με το έγγραφο, το οποίο καλεί για «έκτακτες ενέργειες».

Τα μέτρα που συνιστά περιλαμβάνουν,

1.     τη φορολόγηση της ρύπανσης του άνθρακα,

2.    την αύξηση της πυρηνικής ενέργειας για να «συμπληρώσει τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας» και

3.    την ισχυρή δράση από τις ανεπτυγμένες χώρες για να βοηθήσει τις αναπτυσσόμενες χώρες να μεταβούν σε ενέργεια χαμηλών εκπομπών άνθρακα.

4.    Ενώ η ύψιστη προτεραιότητα είναι η δραστική μείωση της ρύπανσης από την υπερθέρμανση του πλανήτη, αυτό από μόνο του δεν θα είναι αρκετό, σύμφωνα με την έκθεση.

«Αν θέλουμε να διατηρήσουμε τη στάθμη της θάλασσας κοντά στο σημείο που είναι, πρέπει πραγματικά να ψύξουμε τον πλανήτη», δήλωσε ο Hansen.

Ένας τρόπος για να γίνει αυτό, προτείνει η έκθεση, είναι η ηλιακή γεωμηχανική. Αυτή η αμφιλεγόμενη τεχνολογία (βλέπε zaungastnic.blogspot.com)στοχεύει στην ψύξη των θερμοκρασιών αντανακλώντας το φως του ήλιου μακριά από τη Γη ή επιτρέποντας περισσότερη θερμότητα να διαφύγει στο διάστημα. Αυτό μπορεί να γίνει με την έγχυση αερολυμάτων στην ατμόσφαιρα ή τον ψεκασμό σύννεφων με σωματίδια αλατιού για να γίνουν πιο αντανακλαστικά, για παράδειγμα.

Οι επικριτές προειδοποιούν για απρόβλεπτες συνέπειες, συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων στις βροχοπτώσεις και τους μουσώνες, καθώς και για «σοκ τερματισμού» εάν η γεωμηχανική σταματήσει ξαφνικά και απελευθερωθεί η συσσωρευμένη θέρμανση.

Αλλά ο Hansen είπε ότι θα πρέπει να εξεταστεί. «Αντί να περιγράφουμε αυτές τις προσπάθειες ως «απειλητική γεωμηχανική», πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι κάνουμε γεωμηχανική στον πλανήτη αυτή τη στιγμή», είπε, καίγοντας μεγάλες ποσότητες ορυκτών καυσίμων που θερμαίνουν τον πλανήτη.

Τα ευρήματα της μελέτης είναι ανησυχητικά και έρχονται καθώς ο κόσμος βιώνει πρωτοφανή ζέστη. Η φετινή χρονιά αναμένεται να είναι η θερμότερη που έχει καταγραφεί, με κάθε μήνα από τον Ιούνιο και μετά να σπάει ρεκόρ για τον πιο ζεστό τέτοιο μήνα.

Αλλά ενώ η επιστήμη είναι σαφής ότι ο ρυθμός της υπερθέρμανσης του πλανήτη αυξάνεται, η ιδέα ότι επιταχύνεται πέρα από αυτό που προβλέπουν τα μοντέλα είναι αμφιλεγόμενη.

Τα ευρήματα «είναι πολύ έξω από την επικρατούσα τάση», δήλωσε ο Michael Mann, κορυφαίος επιστήμονας του κλίματος στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια.

Ενώ η επιφάνεια της Γης και οι ωκεανοί της θερμαίνονται, τα δεδομένα δεν υποστηρίζουν ισχυρισμούς ότι ο ρυθμός επιταχύνεται, δήλωσε στο CNN σε ένα email. «Όπως μου αρέσει να λέω, η αλήθεια είναι αρκετά κακή!» Mann είπε. «Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι τα μοντέλα υποπροβλέπουν την υπερθέρμανση που προκαλείται από τον άνθρωπο».

Αμφισβήτησε επίσης το ρόλο της μείωσης της ρύπανσης στις τάσεις θέρμανσης, λέγοντας ότι ο συνολικός αντίκτυπος είναι πολύ μικρός και προειδοποίησε ότι η ηλιακή γεωμηχανική είναι «άνευ προηγουμένου» και «δυνητικά πολύ επικίνδυνη».

«Το αν ο στόχος του 1,5 βαθμού Κελσίου είναι εφικτός ή όχι είναι θέμα πολιτικής, όχι φυσικής του κλίματος, σε αυτό το σημείο», δήλωσε ο Mann.

Αλλά ο Hansen απέρριψε τις επικρίσεις για την έρευνα, λέγοντας ότι βασίζεται σε σκληρούς αριθμούς και απλή φυσική.

«Αυτό δεν είναι περιθωριακό, αυτή είναι η σωστή φυσική και είναι ο πραγματικός κόσμος», είπε, «και μερικές φορές η κοινότητα χρειάζεται λίγο χρόνο για να το πιάσει».