Η πρώτη λιμνοθάλασσα της Ευρώπης με δική της νομική οντότητα
Alois Pumhösel
Η λιμνοθάλασσα Mar Menor είναι το μοναδικό οικοσύστημα στην Ευρώπη με δική της νομική προσωπικότητα. Οι ερευνητές διερευνούν την αποτελεσματικότητα του νομικού μέσου
Το 2022 θα μπορούσε να καταγραφεί ως σημείο καμπής στην ιστορία της προστασίας του περιβάλλοντος στην Ευρώπη. Η αλμυρή παράκτια λιμνοθάλασσα Mar Menor κοντά στην πόλη της Μούρθια στην Ισπανία είχε πληγεί επανειλημμένα από τον μαζικό θάνατο ζώων και φυτών λόγω των υψηλών εισροών νιτρικών αλάτων και της υπερλίπανσης τα προηγούμενα χρόνια. Η μεγαλύτερη λιμνοθάλασσα αλμυρού νερού στη Μεσόγειο, που χωρίζεται από τη θάλασσα με μια λωρίδα άμμου μήκους 22 χιλιομέτρων, άλλαξε τον χαρακτήρα της από το μηδέν. Αυτό ήταν ένα σοκ για τους κατοίκους της περιοχής, των οποίων η ταυτότητα συνδέεται στενά με τη λιμνοθάλασσα, η οποία χρησιμοποιείται για τη γεωργία και τον τουρισμό.
Οι πρωτοβουλίες πολιτών οδήγησαν σε δημοψήφισμα για τη διατήρηση της φύσης με στόχο την αναγνώριση του Mar Menor ως νομικής οντότητας - το οποίο επιτεύχθηκε το 2022 σε ένα βήμα που είναι μοναδικό στην Ευρώπη μέχρι σήμερα. Όπως και τα φυσικά και νομικά πρόσωπα, έτσι και το φυσικό κόσμημα έχει ειδικά δικαιώματα που μπορεί να ασκήσει κάθε πολίτης καθώς και ειδικά συσταθείσες επιτροπές. Εάν το μοντέλο υιοθετηθεί σε άλλες χώρες, θα μπορούσε να αυξήσει την προστασία του περιβάλλοντος στην Ευρώπη σε ένα νέο επίπεδο.
Τάση για ανθρωπομορφισμό
Το Mar Menor είναι ένα από τα λίγα παραδείγματα παγκοσμίως που χρησιμοποιούν αυτό το νομικό μέσο σε διάφορες μορφές. Δεν είναι ακόμη σαφές πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι η ιδέα στην πράξη μακροπρόθεσμα και ποιες συγκεκριμένες συνθήκες νομικού πλαισίου έχουν νόημα. Η Kirsten Schmalenbach, καθηγήτρια Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Σάλτσμπουργκ, διερεύνησε αυτά τα ερωτήματα στο πλαίσιο μιας διεπιστημονικής υποτροφίας στο Wissenschaftskolleg Hamburg Institute for Advanced Study (HIAS).
«Το ερευνητικό μου ενδιαφέρον εστιάζεται στο κατά πόσον η νομική προσωπικότητα των φυσικών οντοτήτων – και η συναφής έννοια των ιδίων, εκτελεστών δικαιωμάτων – οδηγεί πράγματι σε κοινωνική αλλαγή και μεγαλύτερη προστασία του περιβάλλοντος», περιγράφει η νομικός.» "Με άλλα λόγια, θα είχαν οι άνθρωποι μεγαλύτερο πρόβλημα να ρίξουν ένα άδειο δοχείο κόκα κόλα στο Δούναβη εάν ο ποταμός θεωρείται νομικά ξεχωριστό πρόσωπο - και μπορεί ακόμη και να επιβάλει το δικαίωμά του να μην μολυνθεί στο δικαστήριο;"
Πολλοί άνθρωποι έχουν την τάση να ανθρωπομορφίζουν, δηλαδή να αποδίδουν ανθρώπινες ιδιότητες σε αντικείμενα, ζώα ή άλλα φαινόμενα της φύσης – είτε πρόκειται για ρομπότ σκούπες, γάτες ή αστέρια και πλανήτες. Ταυτόχρονα, λόγω της ύπαρξης νομικών προσώπων όπως οι επιχειρήσεις, οι άνθρωποι έχουν συνηθίσει να αποδίδουν νομική προσωπικότητα σε μη ανθρώπινες οντότητες. Υπάρχει, λοιπόν, μια βασική πολιτισμική και νομική συμβατότητα. Ωστόσο, με την απομάκρυνση του ανθρώπου ως μοναδικού κέντρου του κόσμου, που συνοδεύεται από τη δημιουργία νομικών προσώπων της φύσης, τίθεται υπό αμφισβήτηση και μια βασική ηθική αντίληψη.
«Δυτικά» νομικά μέσα
Πολλοί άνθρωποι έχουν την τάση να ανθρωπομορφίζουν, δηλαδή να αποδίδουν ανθρώπινες ιδιότητες σε αντικείμενα, ζώα ή άλλα φαινόμενα της φύσης – είτε πρόκειται για ρομπότ σκούπες, γάτες ή αστέρια και πλανήτες. Ταυτόχρονα, λόγω της ύπαρξης νομικών προσώπων όπως οι επιχειρήσεις, οι άνθρωποι έχουν συνηθίσει να αποδίδουν νομική προσωπικότητα σε μη ανθρώπινες οντότητες. Υπάρχει, λοιπόν, μια βασική πολιτισμική και νομική συμβατότητα. Ωστόσο, με την απομάκρυνση του ανθρώπου ως μοναδικού κέντρου του κόσμου, που συνοδεύεται από τη δημιουργία νομικών προσώπων της φύσης, τίθεται υπό αμφισβήτηση και μια βασική ηθική αντίληψη.
Οι αντιρρήσεις βασίζονται συχνά στο επιχείρημα ότι η προσωπικότητα συνδέεται και με υποχρεώσεις. Θυμίζουν μια νομική διαμάχη σχετικά με το ερώτημα αν οι χιμπατζήδες στο ζωολογικό κήπο έχουν δικαίωμα στην ελευθερία. Και σε αυτή την περίπτωση, η θέση των δικαστηρίων ήταν ότι – για να το θέσουμε με ακρίβεια – το ανθρώπινο δικαίωμα στην ελευθερία μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε συνδυασμό με την ανθρώπινη υποχρέωση να πληρώνει κανείς φόρους. Το ίδιο ισχύει και για τα νομικά πρόσωπα της φύσης: «Στην Ινδία, για παράδειγμα, υπάρχει μια απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου σύμφωνα με την οποία ο Γάγγης δεν μπορεί να είναι νομικό πρόσωπο, διότι τότε θα ήταν υπεύθυνος για τους πνιγμένους ανθρώπους», εξηγεί η νομικός. «Ωστόσο, δοκιμάζονται και νομικά μοντέλα για την κάλυψη ζητημάτων κινδύνου και ευθύνης σε σχέση με το φυσικό πρόσωπο – για παράδειγμα, ταμεία από τα οποία, στο πλαίσιο της λεγόμενης αβλαβούς ευθύνης, διατίθενται χρήματα στους ζημιωθέντες».
Επικοινωνία για την προστασία του περιβάλλοντος
Η Schmalenbach είναι πεπεισμένη ότι ένα οικοσύστημα με σαφή εδαφικά όρια είναι το καταλληλότερο για να αναγνωριστεί ως νομικό πρόσωπο. Το αποτέλεσμα θα ήταν πιο κατανοητό από ό,τι στην περίπτωση ενός νομικού προσώπου όπως η πέστροφα ή ο λύκος. «Είναι όμως σημαντικό να τονιστεί ότι αυτό δεν συνεπάγεται απόλυτα δικαιώματα», εξηγεί η νομικός. «Αν η περιοχή των Άλπεων γινόταν νομικό πρόσωπο, θα συνέχιζαν να υπάρχουν κάτοικοι, επιχειρήσεις και τουρίστες που έχουν έννομο συμφέρον στη χρήση της. Σε κάθε σύγκρουση θα προκύπτει λοιπόν η ανάγκη στάθμισης, την οποία θα πρέπει να διευθετήσουν τα δικαστήρια».
Το μεγάλο πλεονέκτημα του μέσου έγκειται τελικά στην επικοινωνία της προστασίας του περιβάλλοντος. «Στην προστασία του κλίματος, για παράδειγμα, επικρατεί μια αυξανόμενη κούραση. Αυτό οφείλεται επίσης σε ένα περιβαλλοντικό δίκαιο που λειτουργεί κυρίως με απαγορεύσεις», λέει η Schmalenbach. «Στη νέα προσέγγιση, αντίθετα, πρόκειται για τα δικαιώματα της φύσης, τα οποία πρέπει να σταθμιστούν με αυτά των ανθρώπων – κάτι που είναι πιο κατανοητό για πολλούς πολίτες».Trend zur Natur-Rechtsperson?»
Παραμένει το ερώτημα αν ένας νόμος που επιτρέπει τη σύσταση νομικών προσώπων της φύσης μπορεί πραγματικά να επιφέρει μια κοινωνική αλλαγή στη νοοτροπία. «Στο παρελθόν υπήρχαν ήδη καινοτόμες νομοθεσίες που, κατά τη στιγμή της ψήφισής τους, δεν ήταν απαραίτητα ευρέως αποδεκτές. Ένας σύγχρονος νομοθέτης μπορεί να προπορεύεται των κοινωνικών προτύπων, με την ελπίδα ότι, χάρη στην εξουσία του νόμου, θα αλλάξει και η κοινωνική πρόσβαση», λέει η νομικός. «Η εισαγωγή του γάμου μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου ήταν, κατά τη γνώμη μου, ένα παράδειγμα αυτού».
Μπορεί λοιπόν να προκύψει μια τάση προς φυσικά νομικά πρόσωπα που να φτάνει και εδώ στην Ελλάδα? Η έρευνα με τη Maria Bertel από το Ινστιτούτο Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Γκρατς δείχνει: Εάν υπάρχει πολιτική βούληση, μια άλλη εθνική παραλλαγή δύσκολα θα αποτελούσε πρόβλημα. «Η προστασία του περιβάλλοντος είναι ήδη καλά εδραιωμένη στο νομικό σύστημα των Ευρωπαικών χωρών. Με τους περιβαλλοντικούς διαμεσολαβητές ή τα δικαιώματα των αναγνωρισμένων περιβαλλοντικών οργανώσεων στο πλαίσιο της Σύμβασης του Aarhus, υπάρχουν ήδη στοιχειώδη μέτρα, τα οποία θα επεκταθούν περαιτέρω από τα δικαιώματα της φύσης», λέει ο Bertel.
Επίσης εφικτό και σε άλλες χώρες της Ευρώπης?
Στην υπόθεση Mar Menor, θεσπίστηκαν νομικά τρία όργανα που προβλέπουν τη συμμετοχή της επιστήμης, της διοίκησης και της κοινωνίας των πολιτών. Βασικά, όμως, κάθε άτομο μπορεί να διεκδικήσει τα συμφέροντα του Mar Menor ενώπιον των αρχών και των δικαστηρίων. «Από νομική άποψη, μια δομή παρόμοια με αυτή του Mar Menor – τουλάχιστον εκτός του γενικού δικαιώματος προσφυγής – θα ήταν εφικτή και σε άλλες χ’ωρες της ΕΕ καθώς υπάρχουν κοινοί κανονισμοί και ρυθμίσεις. Για αυτό δεν θα χρειαζόταν καν ένας νόμος σε επίπεδο Συντάγματος. Μια δυσκολία που βλέπω είναι μάλλον η διαχωρισμός της νέας νομικής δομής από το κλασικό περιβαλλοντικό δίκαιο», συζητά ο Bertel.
Ο δρόμος προς τις νομικές προσωπικότητες της φύσης θα μπορούσε – όπως και στην Ισπανία – να περάσει από μια πρωτοβουλία των πολιτών. Ένα τέτοιο βήμα θα συναντούσε επίσης μεγάλη αντίσταση. Το εμπόδιο δεν είναι νομικό, αλλά μια βαθιά ριζωμένη κοσμοθεωρία: για πολλούς ανθρώπους και ιδεολογίες, η μετάβαση σε έναν μη ανθρωποκεντρικό κόσμο, στον οποίο ο άνθρωπος δεν βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο των γεγονότων, είναι σχεδόν αδιανόητη.
