Manuel Castells. Η εξουσία στην ψηφιακή εποχή[i] (I)
Θα μοιράσουμε το κείμενο σε μερικά μέρη για να μη κουράσει . Είναι ένα πολύ εύκολα κατανοητό κείμενο που θα μας δώσει δυνατότητες κατανόησης της εξουσία της επικοινωνίας και όχι μόνο, μέσα από την εξουσία του κράτους των μέσων που χρησιμοποιεί, των δικτύων γενικότερα, και πως ο εκφοβισμός και η τρομοκρατία επικοινωνιακά έχουν κατακλύσει τη καθημερινή μας ζωή.
Είναι ιστορικές διαλέξεις αυτές και νομίζω ότι οποιοσδήποτε αντιπροσωπεύει οποιαδήποτε ιδεολογία οφείλει να ακούσει την άλλη πλευρά και σαν υγιής και όχι μονοδομημένος νους να πάρει θέση απέναντι στις θέσεις αυτές.
Η εξουσία συνήθως εκφράζεται μέσω δυο τρόπων
· Εξουσία σαν ‘δυνατότητα άσκησης βίας ή εκφοβισμού’ Max Weber
· Εξουσία σαν ‘η πειθώ’ Foucault και ‘ως ηγεμονία’ Gramsci
Η εξουσία αναδύεται από το κράτος, ενώ το κράτος είναι ένας οργανισμός συναρθρωμένων αξιών και συμφερόντων και τα οποία εξαρτώνται κατά πολύ από την κατασκευή νοήματος από τα ανθρώπινα νοήματα.
Η κατασκευή νοήματος εξαρτάται από το περιβάλλον επικοινωνίας, όπου και παράγεται η σημασία, ως εκ του θα πρέπει να κατανοήσουμε τον μετασχηματισμό στην επικοινωνία στην ψηφιακή εποχή τεχνολογικά, οργανωτικά και πολιτισμικά, ιδιαίτερα σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από τη μαζική αυτοεπικοινωνία[ii].
Να καταλάβουμε όμως και το πως επεξεργάζεται ο εγκέφαλος τα σήματα. Άρα εδώ αγγίζουμε πλέον την γνωσιακή επιστήμη και την ψυχολογία της επικοινωνίας και βεβαίως πρέπει να γίνει κατανοητό
πως τα δίκτυα επικοινωνίας προγραμματίζονται από την αλληλεπίδραση κοινωνικών και πολιτικών δρώντων υποκειμένων με τις επιχειρήσεις των ΜΜΕ και με τα λεγόμενα κοινωνικά τους δίκτυα.
Το αποτέλεσμα αυτής της κομβικότητας επικοινωνίας στον ορισμό της εξουσίας συνιστά την ωρίμανση της εξουσίας επικοινωνίας και της εξουσίας αντιπροσώπευσης , που είναι και η σημαντικότητα στη κρίση του δημοκρατικού συστήματος.
Τα κοινωνικά κινήματα εξαρτώνται από την ικανότητας τους να αναπρογραμματίζουν τα δίκτυα.
Παρόλο που στη κοινωνίας μας ενυπάρχει πάντα σιωπηρά η βία ή η απειλή βίας, η εξουσία σήμερα στις περισσότερες κοινωνίες ασκείται μέσα από την κατασκευή νοήματος στον ανθρώπινο νου, μέσα από διαδικασίες επικοινωνίας που εφαρμόζονται από παγκόσμια δίκτυα παγκόσμιας επικοινωνίας ή μαζικής αυτοεπικοινωνίας.
Η ομαλή λειτουργία στους θεσμούς των κοινωνιών δεν απορρέει από τη ικανότητα των δικαστικών και των αστυνομικών αρχών να επιβάλλουν την συμμόρφωση των πολιτών αλλά από το τι σκέφτονται οι άνθρωποι για τους θεσμούς υπό τους οποίους ζουν, αλλα και το πως αυτοί οι θεσμοί σχετίζονται με την κοινωνία την οικονομία και την κουλτούρα, αυτό ορίζει τίνος εξουσία μπορεί να ασκηθεί και πως.
Η πολιτική βία είναι μορφή επικοινωνίας και δρα στο νου των ανθρώπων μέσα από εικόνες θανάτου για να ενσταλάξει εκεί τον φόβο και τον εκφοβισμό.
Αυτό για παράδειγμα συνιστά τη στρατηγική της τρομοκρατίας. Τα μέτρα ασφαλείας για την αντιμετώπιση της απειλής της τρομοκρατίας παρατείνουν τον φόβο και την ανησυχία, προκαλώντας την άκριτη στήριξη στους αφέντες και προστάτες τους.
Η βία που μεταδίδεται από τα μέσα επικοινωνίας γίνεται το μέσον για την καλλιέργεια του φόβου, όπου και ρίχνει άγκυρα η κυριαρχία.
Η βία και η επαπειλούμενη βία πάντα συνδυάζονται τουλάχιστον στη σύγχρονη εποχή με την κατασκευή νοήματος και την παραγωγή και αναπαραγωγή σχέσεων εξουσίας σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής.
Αυτή η διαδικασία λειτουργεί σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο, το οποίο είναι ταυτόχρονα και παγκόσμιο και τοπικό και χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλη ποικιλομορφία. Ωστόσο υπάρχει ένα στοιχείο το οποίο είναι κοινό σε όλες τις διαδικασίες της κατασκευή συμβόλων. Εξαρτώνται κυρίως από τα μηνύματα και τα πλαίσια που δημιουργούνται, τυποποιούνται και διαχέονται μέσα από τα δίκτυα επικοινωνίας. Κάθε ατομικός νους κατασκευάζει βέβαια το δικό του νόημα, ερμηνεύοντας τα υλικά που του έχουν επικοινωνοιηθεί, ωστόσο αυτά είναι μια διαδικασία που ρυθμίζεται από την επικοινωνία της βίας.
Οι σχέσεις εξουσίας κατασκευάζονται κυρίως στον ανθρώπινο νου και στα διατροπικά και διακαναλικά του δίκτυα, και μπορούμε να σκεφτούμε ότι οι ιδιοκτήτες των δικτυών επικοινωνίας είτε είναι εταιρείες είτε είναι κυβερνήσεις μπορούν να νοηθούν ως οι κάτοχοι της εξουσίας. Σαν συμπέρασμα είναι λογικό αλλα εμπειρικά δεν είναι ορθό. Γιατί?
Διότι ενώ τα δίκτυα επικοινωνίας είναι οι αγγελιοφόροι, δεν είναι τα ίδια το μήνυμα. Παρόλο που ρυθμίζουν τη μορφή και τη διανομή του μηνύματος στο δίκτυο το μήνυμα είναι το μήνυμα και το κέντρο του μηνύματος είναι η πηγή της κατασκευής νοήματος.
Και στην πραγματικότητα είναι η μια μόνο πλευρά της κατασκευής γιατί η άλλη πλευρά είναι ο νους που λαμβάνει αυτό το μήνυμα, είτε είναι ατομικός νους είτε συλλογικός.
Η εξουσία όντως, επεξεργάζεται τη σφαίρα της επικοινωνίας, αλλα η διαδικασία της δημιουργίας εξουσίας μέσα από την επικοινωνία είναι πάρα πολύ σύνθετη.
Τι υποστηρίζει ο Manuel Castells
Τι εστί εξουσία?
Αντιλαμβάνεται την εξουσία σε μεγάλο βαθμό σύμφωνα με την παράδοση του Πουλατντζά, ως τη δυνατότητα ενός κοινωνικού δρώντος να επηρεάζει ασύμμετρα, και εδω τονίζεται το ασύμμετρα- τις αποφάσεις άλλων κοινωνικών δρώντων με τρόπους που ευνοούν τα θέλω, τα συμφέροντα και τις αξίες των υποκειμένων που κατέχουν την εξουσία. Έτσι οι σχέσεις εξουσίας πλαισιώνονται από την κυριαρχία, που είναι η δύναμη και η ισχύς που υπάρχει ήδη ενσωματωμένη στους θεσμούς της κοινωνίας.
Όλα τα θεσμικά συστήματα αντανακλούν σχέσεις εξουσίας αλλα και τα όρια τους, τα οποία τίθενται πάντα υπό διαπραγμάτευση από τις ιστορικές διαδικασίες της κυριαρχίας και αντικυριαρχίας.
Κάθε σύστημα εξουσίας και σχέσεων εξουσίας εξαρτάται από το θεσμικό, κοινωνικό και επικοινωνιακό πλαίσιο της κοινωνίας.
Αν αυτό ισχύει όντως, που βρίσκεται η εξουσία στην παγκόσμια κοινωνία δικτύων?
Και για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό θα πρέπει πρώτα από όλα να ταυτοποιηθούν οι μορφές εξουσίας.
Λίγα λόγια για τον Manuel Castells
Ο Manuel Castells γεννήθηκε το 1942 στη Βαλένθια της Ισπανίας. Είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ακαδημαϊκούς κοινωνιολόγους. Το έργο του επηρεάστηκε από τη σκέψη του Νίκου Πουλαντζά, που υπήρξε και προσωπικός του φίλος.
Λόγω της δράσης του ενάντια στο καθεστώς του Φράνκο αναγκάστηκε να καταφύγει στη Γαλλία, όπου και ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία αρχικά ως επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και αργότερα ως αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Ανώτερων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Η συμμετοχή του στα γεγονότα του Μάη ’68 τον ανάγκασε να μεταναστεύσει για μία ακόμη φορά. Αρχικά στην Ελβετία και μετά στον Καναδά. Επέστρεψε στο Παρίσι δύο χρόνια αργότερα και παρέμεινε εκεί μέχρι το 1979, οπότε και ξεκίνησε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ, της Καλιφόρνιας, ως καθηγητής Κοινωνιολογίας και Αστικού και Περιφερειακού Σχεδιασμού, θέση που διατήρησε μέχρι το 2003. Έχει ακόμα διατελέσει καθηγητής και διευθυντής του Ινστιτούτου Κοινωνιολογίας των Νέων Τεχνολογιών στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης (1988-1993) καθώς και ερευνητής καθηγητής στο Ανώτερο Συμβούλιο για την Επιστημονική Έρευνα (CSIC) στη Βαρκελώνη (1997).
Σήμερα είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο της Καταλονίας, στη Βαρκελώνη. Είναι επίσης καθηγητής και επικεφαλής καθηγητής στην έδρα Wallis Annenberg για την Τεχνολογία της Επικοινωνίας και την Κοινωνία στη Σχολή Επικοινωνίας Annenberg στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, στο Λος Άντζελες. Είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας και ομότιμος καθηγητής Αστικού και Περιφερειακού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ, της Καλιφόρνιας. Είναι συνεργάτης του Κολλεγίου St. John του Κέιμπριτζ και κατέχει τη θέση του προέδρου του Network Society, Collège d’Études Mondiales στο Παρίσι.
Έχει συγγράψει 26 βιβλία, περιλαμβανομένης της τριλογίας
“The Information Age: Economy, Society, and Culture” [Η εποχή της πληροφορίας:
Οικονομία, κοινωνία και κουλτούρα], 1996-2003, που μεταφράστηκε σε 23 γλώσσες.
Επίσης έχει συν-συγγράψει και επιμεληθεί 22 βιβλία, ενώ έχει λάβει πλήθος
διακρίσεων, υποτροφιών, βραβείων, μεταξύ των οποίων το παράσημο του Λέοντα της
Φινλανδίας και το Παράσημο των Τεχνών και Γραμμάτων από τη γαλλική κυβέρνηση το
2002, το παράσημο Gabriela Mistral από τον πρόεδρο της Χιλής το 2005, το
παράσημο του Σαντιάγο από τον πρόεδρο της Πορτογαλίας και τον σταυρό του St.
Jordi από την κυβέρνηση της Καταλονίας, το Εθνικό Βραβείο Κοινωνιολογίας και
Πολιτικής Επιστήμης από την Ισπανία το 2008, το μετάλλιο Erasmus από την
Academia Europaea το 2011, το βραβείο Holberg το 2012 από τη νορβηγική
κυβέρνηση, το βραβείο Κοινωνιολογίας Balzan, από το International Balzan Prize
Foundation το 2013, το βραβείο Eulalio Ferrer και το διεθνές βραβείο UCLG –
MEXICO City – Culture21 το 2014.
Διετέλεσε μέλος συμβουλευτικών οργάνων του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ για την Τεχνολογία της Πληροφορίας, την Παγκόσμια Ανάπτυξη και για την Παγκόσμια Κοινωνία των Πολιτών. Ορίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (2005) και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του νέου Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (EIT) που δημιουργήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση για να ενισχύσει την ερευνητική συνεργασία μεταξύ πανεπιστημίων, επιχειρήσεων και της κοινωνίας (2008). Από τον Ιανουάριο του 2020 κατέχει τη θέση του υπουργού για τα Πανεπιστήμια στην ισπανική κυβέρνηση.
[i]Η παρακαταθήκη του Νίκου Πουλαντζά στη νέα ιστορική συνθήκη. 14η ετήσια διάλεξη στη μνήμη Νίκου Πουλαντζά απο το Ινστιτούτο Νικος Ποπυλαντζας.
[ii] Τον όρο έφερε ο Manuel Castells, για να εξηγήσει σε δύο λέξεις τις δυνατότητες που δίνουν τα νέα μέσα πληροφορικής και επικοινωνιών για να επικοινωνούν πολλοί με πολλούς ως ίσος προς ίσο, ανταλλάσσοντας μάλιστα οποιαδήποτε μορφή πληροφορίας.
Η ομοιομορφία και η ανωνυμία είναι τα χαρακτηριστικά που ταιριάζουν πλέον στο τρόπο που οι άνθρωποι αναζητούν, καταναλώνουν, και ζητούν να χειριστούν τις πληροφορίες στην καθημερινή τους ζωή. Αυτά τα νέα μέσα μαζικής ενημέρωσης ονομάζεται «εναλλακτικά μέσα» ή «μαζική αυτο-επικοινωνία».
