Τι θέλουμε: Μη μας λείψει τίποτα ή μια κοινωνία επάρκειας και αμοιβαιότητας; Διάβασμα σε 7'

Τι θέλουμε: Μη μας λείψει τίποτα ή μια κοινωνία αμοιβαιότητας;

Οι πρόσφατες μετατοπίσεις στη κοινωνία και στο μυαλό μας.

 

Ο κοινωνιολόγος Andreas Reckwitz γνωρίζει τις πρόσφατες αλλαγές στην κοινωνία και στο μυαλό μας και δίνει μια συνέντευξη στην Ulrike Baureithel

 

Πρόσφατα υπήρξε ένα δελτίο τύπου που έλεγε ότι η Audi θέλει να μειώσει 9.500 θέσεις εργασίας, ενώ 2.000 θέσεις εργασίας θα δημιουργηθούν στην ηλεκτρική κινητικότητα. Δεν μπορεί να προκύψει μια ολόκληρη κοινωνική ανάλυση της μεταβιομηχανικής εποχής από αυτές τις ειδήσεις;

Μία τέτοια είδηση είναι μόνο ένα κομμάτι του μωσαϊκού μιας διαδικασίας αναδιάρθρωσης στη δυτική οικονομία που συμβαίνει εδώ και δεκαετίες. Βιώνουμε τη μετάβαση από μια κλασική βιομηχανική οικονομία σε έναν γνωστικό, πολιτισμικό καπιταλισμό, μια διαδικασία που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970. Η τοπική αυτοκινητοβιομηχανία εξακολουθεί να είναι αρκετά ισχυρή σε σύγκριση με άλλες δυτικές χώρες. Το ποσοστό όμως της βιομηχανικής εργασίας μεταξύ όλων των εργαζομένων μειώθηκε από το 50% σε 24% στη Γερμανία. Οι εταιρείες όπως η Audi τείνουν τώρα να καλύψουν μόνο όσα έχουν ήδη γίνει σε άλλες χώρες και περιοχές της Δύσης: οι παραδοσιακές θέσεις ρουτίνας παραγωγικής εργασίας δεν είναι πλέον διαθέσιμες και οι εξειδικευμένοι εργαζόμενοι εξαφανίζονται ολοένα και περισσότερο. Από την άλλη πλευρά, αναδύονται νέες θέσεις εργασίας υψηλής ειδίκευσης, όπως για παράδειγμα στην έρευνα και στην ανάπτυξη ή στο μάρκετινγκ. Ακόμη και σε ένα καλό υλικό όπως είναι ένα αυτοκίνητο, υπάρχει πάντα περισσότερη γνωστική δουλειά από χειρωνακτική δουλειά. Αυτό είναι χαρακτηριστικό του γνωστικού-πολιτισμικού καπιταλισμού και που φυσικά επηρεάζει την κοινωνική δομή.

Με ποιο τρόπο;

Η μεταβιομηχανική περίοδος της οικονομίας έχει αντιφατικά αποτελέσματα: 

 Σήμερα, από τη μία πλευρά, έχουμε να κάνουμε με μια αναπτυσσόμενη, υψηλής εξειδίκευσης νέα μεσαία τάξη, εργαζόμενους της γνώσης με την ευρύτερη έννοια, συχνά ακαδημαϊκούς από εκπαίδευση και την έρευνα μέχρι τη νομική επιστήμη και την ιατρική, τη ψηφιακή ή δημιουργική οικονομία. 

Από την άλλη πλευρά, ο τομέας των λεγόμενων υπηρεσιών έχει επίσης επεκταθεί, συχνά στον κλάδο παροχών υπηρεσιών με χαμηλούς μισθούς, οπότε έχει προκύψει μια νέα επισφαλή τάξη. 

 

Ο τομέας των παραδοσιακών δραστηριοτήτων ρουτίνας στη βιομηχανία και της διοίκησης, ο χώρος της παραδοσιακής μεσαίας τάξης, συρρικνώθηκε. Η νέα, καλά εκπαιδευμένη μεσαία τάξη συμφωνεί με τις διαδικασίες και πολιτικές εκσυγχρονισμού, ενώ η επισφαλή χαμηλότερη τάξη βρίσκεται στη χαμένη πλευρά και η παραδοσιακή μεσαία τάξη έχει χάσει γενικότερα την κοινωνική της επιρροή.

Ο καθένας, ακόμα και ο άκρα δεξιός πυρήνας των πολιτικών κομμάτων,  θέλει να αγκυροβολήσει με κεντρώα πολιτική στο κέντρο του εκλογικού σώματος. Αλλά αυτό το κέντρο όπως το γνωρίζαμε, εξακολουθεί να υπάρχει ακόμα;

Το κέντρο είναι μια ενδεικτική αλληγορία που υποτίθεται ότι σηματοδοτεί το κοινωνικό και πολιτισμικό κέντρο της κοινωνίας σε αντίθεση με το περιθώριο. Αλλά σίγουρα ο μύθος της μεσαίας τάξης είναι εκπληκτικά αδιάσπαστος, ο καθένας δεσμεύεται για το κέντρο, αλλά ταυτόχρονα είναι μια γνωστική διαφωνία. Η εικόνα μας εξαρτάται ακόμα από τις παλιές ιδέες του κέντρου, αλλά αυτό το κέντρο δεν υπάρχει πλέον, και επίσης είναι διαιρεμένο κοινωνικά και διαρθρωτικά: στη νέα και την παλιά μεσαία τάξη. Το κέντρο της κοινωνίας δεν είναι πλέον αυτό το εικονικό κέντρο, αλλά η σύγκρουση μεταξύ αυτών των δύο ομάδων.

Γίνεται λόγος για κοινωνικές τάξεις. Έχει σχέση αυτό με τις τάξεις της μαρξιστικής θεωρίας;

Στην πραγματικότητα δεν μιλάω για τάξη ή milieu επειδή αυτοί οι όροι είναι πολύ αδύναμοι. Ο όρος τάξη κρύβει ότι οι κοινωνικές ομάδες διαφέρουν πολιτισμικά μεταξύ τους. Κάποιος μπορεί να μάθει πολλά από την έρευνα των milieus, αλλά συγχρόνως μπορεί να παραμελήσει την άνιση κατανομή των πόρων και τις διαφορές στην εξουσία. Η τάξη περιλαμβάνει πλέον έναν συγκεκριμένο πολιτισμικό τρόπο ζωής, μια συγκεκριμένη κατάσταση στην εργασιακή διαδικασία και σε σχέση με την κατανομή των πόρων - με την οποία η δημιουργία των πόρων γίνεται όλο και πιο σημαντική - και τέλος με τη συγκεκριμένη θέση σε ένα κοινωνικό σύστημα καθεστώτος, εξουσίας και επιρροής.

Το πλεονέκτημα της εκπαίδευσης δίνει στη νέα μεσαία τάξη μια καλύτερη θέση έναρξης στον ανταγωνισμό. Αλλά πώς ο ανταγωνισμός αυτός εκφράζεται διαφορετικά, που βρίσκουμε τις διαφορές; Αν σκεφτούμε π.χ. τους τεχνίτες σήμερα, δεν μπορούμε να πούμε ότι η παλιά μεσαία τάξη κινδυνεύει να υποβιβαστεί.

Το ενδιαφέρον είναι ότι το υλικό επίπεδο διαβίωσης και η στάση κουλτούρας απέναντι στη ζωή αποσυνδέθηκαν μερικώς μεταξύ τους. Οι πολιτισμικές αξίες διαφέρουν σημαντικά μεταξύ της νέας και της παλαιάς μεσαίας τάξης: η παλιά μεσαία τάξη καλλιεργεί αξίες όπως η αυτοπειθαρχία και η αίσθηση του καθήκοντος, ζει πάνω από το μέσο όρο στις μικρές πόλεις. Η νέα μεσαία τάξη, από την άλλη πλευρά, είναι κοσμοπολίτικη. Εκφράζει την ανησυχία της για κάτι περισσότερο από απλή υλική επιτυχία, θέλει επίσης να εξελιχθεί στο επάγγελμα της, στην οικογένειά της, στον ελεύθερο χρόνο της. Ζει πρωτίστως στις μητροπόλεις και θέτει τον τόνο σε σχέση με τις κατευθυντήριες κοινωνικές αξίες, όπως η ευελιξία, η κινητικότητα ή η δια βίου μάθηση, αλλά και οι καθημερινές αξίες όπως η υψηλή ευαισθητοποίηση στην υγεία ή η πολυπολιτισμική κοινωνία.

Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσε κανείς να πει ότι η νέα μεσαία τάξη αντιπροσωπεύει αξίες κατάλυσης συνόρων, οι πάλαι ποτέ ριζοσπαστικές αξίες της εντοπιότητας. Η παραδοσιακή μεσαία τάξη χάνει την επιρροή, το κύρος και την ικανοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς: οι περιοχές των μικρών πόλεων απειλούνται με διαρροή επιστημονικού δυναμικού, τα μεσαίου μεγέθους εκπαιδευτικά και επαγγελματικά προσόντα χάνουν σε αξία λόγω υπερεκπροσώπησης ακαδημαϊκών σπουδών και οι συνολικές κοινωνικές αξίες μετατοπίζονται.

Αυτό σημαίνει ότι η παλιά μεσαία τάξη έχει χάσει την κοινωνική της εννοιολογική σημασία;

Θα μπορούσατε να το πείτε αυτό. Από τη δεκαετία του 1990, έχει μπει ολοένα και περισσότερο σε μια σκιά δημοτικότητας. Συμβολικά οπισθοχώρησε στην άμυνα, η οποία είναι επίσης εμφανής από την εξασθενημένη επιρροή της στα πολιτικά κόμματα.

Ο τρόπος ζωής και το στυλ ζωής της νέας μεσαίας τάξης συνδέονται στενά με μια έννοια αυτοπραγμάτωσης. Ήταν ένα έργο της υποκουλτούρας μας της δεκαετίας του '70 και του '80?

Μια αξιοσημείωτη αναστροφή έχει γίνει εδώ: ένα πρώην πρότυπο υποκουλτούρας έχει γίνει mainstream. Αυτό που ήταν τότε ευκαιρία υποκουλτούρας και για την οποία αγωνισθήκαμε, έχει μετατραπεί τώρα σε κοινωνικό κανόνα, πράγματι ένα είδος καταναγκασμού για την εξέλιξη μας. Η αρχικά ρομαντική αντι-κουλτούρας έννοια συνδυάζεται με το παραδοσιακό, αστικό πρότυπο κοινωνικής αποδοχής, το οποίο είναι στην πραγματικότητα παράδοξο: ρομαντισμός και αστική τάξη ταυτόχρονα.

Επιπλέον, η αυτοπεποίθηση ζει σήμερα πολύ έντονα στις κοινωνικές παραστάσεις μέσα, δεν συνειδητοποιώ μόνο για τον εαυτό μου για τον εαυτό μου, αλλά παρουσιάζομαι προς τα έξω, δημιουργώ αποδεικτικά και επιδεικτικά στοιχεία του υποκειμένου.

Για παράδειγμα;

Αυτό μπορεί να φανεί καθαρά στο ταξείδι: Η επιθυμία να εξελίξεις τον εαυτό σου σημαίνει, πρώτα απ' όλα, να θέλεις να βιώσεις κάτι καινούργιο. Το ταξείδι τώρα πραγματώνεται επίσης για να παρουσιάσεις την ενδιαφέρουσα ζωή σε άλλους. Τα κοινωνικά μέσα είναι η ιδανική πλατφόρμα γι' αυτό. Στη συνέχεια, υποτίθεται ότι θα γίνεις ένα ιδιαίτερο πρόσωπο με αυθεντικές, μοναδικές εμπειρίες.

Έτσι, το κρίσιμο στοιχείο που είχε συσχετιστεί κάποτε με την έννοια της αυτοπροσδιορίσεως έχει πλέον γίνει μέρος της ατομιστικής και καπιταλιστικής νέο-διαχείρισης (new management);

Έχει γίνει ένας κοινωνικός ρυθμιστικός κανόνας, ο οποίος επίσης προωθείται και θεσμικά: Από τον καταναλωτικό καπιταλισμό, ο οποίος προϋποθέτει ένα πεινασμένο άτομο για απόλαυση και βιώματα, από ψυχολογικούς και εκπαιδευτικούς συμβούλους – αλλα και από τα ψηφιακά μέσα με την οικονομία της προσοχής τα οποία ενισχύουν σημαντικά αυτή τη διαδικασία.

Αυτό ταιριάζει στον υπαρξιακό τομέα. Αυτό παρατηρείται π.χ. Όταν μιλάμε για την επιθυμία να έχουμε παιδιά, τα οποία πρέπει να πραγματοποιηθούν σε οποιαδήποτε τιμή και οποιαδήποτε τρόπο αναπαραγωγικής τεχνολογίας, διότι διαφορετικά απειλείται μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία τη ζωής σε αποτυχία.

Κάτι έχει αλλάξει πραγματικά τα τελευταία 15 χρόνια, γιατί  μέχρι τη δεκαετία του '90, αυτό ήταν ένα ανοιχτό ερώτημα για τα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια. Εν τω μεταξύ, μοιάζει η επιθυμία για παιδιά περισσότερο με ένα must have σύνδρομο . Υποψιάζομαι ότι αυτό συνδέεται στενά με το ιδανικό της μέγιστης πληρότητας της ζωής, η οποία πρέπει επίσης να εξαντληθεί. Από τίποτα δεν πρέπει να παραιτηθείς. Έχεις κάθε δικαίωμα σε αυτό(βλέπε και την τάση ψύξης ωαρίων).

Δεν είναι αρκετά εξαντλητικό;

Αναμφίβολα. Θα ήθελα επίσης να συσχετίσω την αυξημένη επικράτηση των ψυχολογικών συμπτωμάτων λόγω υπερβολικής εργασίας με αυτούς τους νέους εξαναγκασμούς επιδόσεων της "μέγιστης πληρότητας".

Πώς αντιμετωπίζουν οι εκπρόσωποι της άλλης πλευράς της ιεραρχίας της νέας τάξης, εκείνοι της χαμηλής εξειδίκευσης της "τάξη των υπηρεσιών", τη διαρθρωτική αλλαγή στη κοινωνία;

Η σωματική εργασία έχει χάσει μεγάλο μέρος του κύρους της σε σύγκριση με τη γνωστική εργασία στη μεταβιομηχανική κοινωνία. Η τότε συμφωνία της παλαιάς βιομηχανικής κοινωνίας να αντισταθμίσει υλικά τη δύσκολη σωματικής εργασία και να την αναγνωρίσει έτσι, ακυρώθηκε.

Ωστόσο, υπάρχουν και δραστηριότητες σε τομείς που είναι απαραίτητες και δεν μπορούν να εξορθολογιστούν μηχανικά τουλάχιστον προς το παρόν, όπως οι υπηρεσίες νοσηλευτικής και φροντίδας, αλλά και οι οποίες έχουν ισχυρό ευαίσθητο πυρήνα. Αλλά το κύρος τους είναι επίσης χαμηλό. Θα ήταν ένα στοιχείο αντίστασης για την επισφαλή τάξη ο τομέας αυτός;
Πράγματι, μπορεί κανείς να ρωτήσει τι θα συμβεί σε αυτή των τριών ταχυτήτων κοινωνία. Υπάρχουν σίγουρα τάσεις ότι οι προηγουμένως υποτιμημένες και υποβαθμισμένες εργασίες θα ανασυνταχθούν και θα επανεκτιμηθούν, κυρίως επειδή δεν υπάρχουν αρκετοί εργαζόμενοι στους τομείς αυτούς. Η “επίθεση” της νοσηλευτικής είναι ένα καλό παράδειγμα. Αλλά ο συναισθηματικός πυρήνας για τον οποίο μιλάτε μπορεί επίσης να αποτελέσει εμπόδιο, διότι η επαγγελματική εικόνα στο τομέα της φροντίδας και νοσηλευτικής είναι διαφορετική από ό,τι π.χ. στις κατασκευές. Μεταξύ άλλων, οδηγεί αυτό στο γεγονός ότι οι ομάδες συμφερόντων(εργατικών) στον τομέα αυτό είναι πολύ αδύναμες.

Ωστόσο, είναι αρκετά λογικό να αλλάξουν τα κοινωνικά συστήματα διαβάθμισης, ώστε στο μέλλον να μην θεωρείται πλέον κάτι το ιδιαίτερο και το μοναδικό και μη ανταλλάξιμο η γνωστική εργασία. Το σύστημα αναγνώρισης και εκτίμησης θα πρέπει να μετατοπιστεί από το εξειδικευμένο ειδικό στο γενικό.

Αναφερόμαστε σε ένα μοντέλο μιας περιόδου του φιλελευθερισμού που βρίσκεται μεταξύ ενός ρυθμιστικού πλαισίου όπως το είχαμε ζήσει μεταπολεμικά, και ενός δυναμισμού και ανοίγματος του νεοφιλελευθερισμού. Βρίσκεται η φάση του νεοφιλελευθερισμού προς το τέλος της ή συμβαίνει κάτι άλλο;
Ο φιλελευθερισμός του δυναμισμού γνώρισε μια θεμελιώδη κρίση τα τελευταία χρόνια. Τώρα υπάρχουν νέες ρυθμιστικές διαδικασίες όσον αφορά την κοινωνική ανισότητα και την υποδομή, αλλά και πολιτισμικά σε θέματα συλλογικού κοινού ενδιαφέροντος. Ο λαϊκισμός εκμεταλλεύεται αυτές τις ρυθμιστικές ανάγκες πολύ επιδέξια από πολλές απόψεις, αλλά με τη μορφή των αντι-φιλελεύθερων διαπραγματεύσεων, στα πλαίσια μιας προστατευτικής οικονομίας à la Trump και μια ομοιογενή κλειστή εθνική κουλτούρα.

Εάν ο φιλελευθερισμός θέλει να κυριαρχήσει απέναντι σε αυτόν τον νεοφιλελευθερισμό, πρέπει ο ίδιος να γίνει πιο κανονιστικός, δηλαδή να γίνει ένα είδος ενταγμένου φιλελευθερισμού που διατηρεί μεν ότι δυναμικό θετικό έχει φέρει η παγκοσμιοποίηση και η πολιτισμική ετερογένεια, αλλά με κάποιο τρόπο να μπορεί να τα επαναρυθμίζει.

Είναι ο λαϊκισμός περισσότερο ένα σύμπτωμα από μια λύση? Μήπως έτσι τον υποτιμάμε; Η κρίση του φιλελευθερισμού οδήγησε επίσης σε αυταρχικές λύσεις στο παρελθόν.
Ο λαϊκισμός σίγουρα δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Νομίζω όμως και ελπίζω ότι ένας ανανεωμένος, προοδευτικός φιλελευθερισμός θα κερδίσει μεσοπρόθεσμα το προβάδισμα. Τα πολιτικά παραδείγματα στο παρελθόν ήταν επιτυχή εάν είχαν ενοποιητικό αποτέλεσμα και η επίγνωση των προβλημάτων τους είναι ενημερωμένη. Ο λαϊκισμός ζει από καταστάσεις στη κοινωνία που κατασκευάζει στη βάση 'φίλου-εχθρού' και ουσιαστικά αποκλείει το ήμισυ της κοινωνίας. Παράλληλα ενισχύει μια όχι πρωτοφανή αντιδραστική νοσταλγία απέναντι στα γεγονότα της παγκοσμιοποίησης, της μεταβιομηχανικής εποχής και της πολυπολιτισμικότητας. Ένας ανανεωμένος φιλελευθερισμός οφείλει να ξεκινά από αυτά τα συγκεκριμένα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά, αλλά να τα διαμορφώνει αποφασιστικά και όχι απλά να τα αφήνει να συμβαίνουν: αυτό αφορά μια ισχυρότερη οικονομική ρύθμιση - από τις υποδομές μέχρι την αποφτωχοποίηση των πολιτών – μέχρι και μια διαμόρφωση πολιτισμικής τάξης.

Μπορεί να ονομασθεί αυτό κοινωνία αμοιβαιότητας;
Μια κουλτούρα της αμοιβαιότητας, του να δίνεσαι και να παίρνεις, να διαβιώνεις μαζί με άλλους στη βάση κοινών αξιών - παρά τις πολιτισμικές διαφορές - θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να αποτελεί ένα ΣΗΜΑΝΤΙΚΌ μέρος μιας τέτοιας πολιτικής.

Εδώ θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ένα σημαντικό σημείο: τα άτομα είναι κάτι περισσότερο από απλούς εγωιστές που συμμετέχουν στην αγορά, αλλα δεν ειναι και μόνο εκπρόσωποι των υποκειμενικών τους δικαιωμάτων, όπως αντιπροσώπευε ο δυναμικός φιλελευθερισμός. Το αντίθετο θα πρέπει να συμβεί: θα πρέπει να θεωρούν τους εαυτούς τους παράγοντες μιας πολιτικής κοινότητας που έχουν κοινούς στόχους και αιτίες ύπαρξης.

Φυσικά, αυτό δεν μπορεί να σχεδιαστεί από το κράτος, αλλά εάν δούμε τις διάφορες πολιτικές πρωτοβουλίες όπως και τη πρωτοβουλία διαμαρτυρίας friday for future, για παράδειγμα, αποτελούν μια ένδειξη ότι μια τέτοια αλλαγή ευαισθητοποίησης βρίσκεται σε εξέλιξη στη νεότερη γενιά.

Σημείωση του blogger: Αυτό το υποκριτικό της σημερινής γενιάς των 60ηδων και 70ηδων, να καταστρέφει κοινωνικά και περιβαλλοντικά το ζωτικό χαρακτήρα μιας κοινωνίας, και στη συνέχεια η ίδια να θεωρεί ότι η επόμενη νεότερη γενιά είναι τώρα υπεύθυνη να αγωνιστεί, είναι ένας διαστρεβλωμένος και από καθαρά ιδιοτελή ατομικά στοιχεία χαρακτηριζόμενος κοινωνικός αυτοματισμός. Η προσπάθεια ανάκτησης της συλλογικής ελευθερίας και δικαιοσύνης στη διαβίωση έχει έλθει σε αδιέξοδο με ευθύνη και των ηλικιακά ωριμοτέρων. 
Συμπληρωματικά θα πρέπει να δούμε τις διαφορές στην εντοπιότητα και στην εθνικότητα και πως αυτή αρνητικά ή θετικά επιδρά επί μιας εν δυνάμει αμοιβαίας κοινωνικής αναδιάρθρωσης.