Zaungast:ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΟΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ

Δυνατότητες και όρια εναλλακτικών μορφών συνεργασίας αγροτικής οικονομίας και κατανάλωσης -Αγροτικές Οικονομικές Κοινότητες

 THS01102017

Εισαγωγή

1.                Ιστορικές αναφορές

2.               Μορφές οργάνωσης  παραγωγών και καταναλωτών σήμερα

2.1           Coop Προϊόντων-εμπορευμάτων .

2.2          Κοινότητα Καταναλωτών  για φιλικά προς το περιβάλλον  παραγόμενα προϊόντα .

2.3          Συμβολαιακή Γεωργία

2.4          Gruppi di Acquisto Solidale  Gruppi di Acquisto Solidale (G.A.S.,

                  Italian for ethical purchasing groups).

2.5           Community Supported Agriculture(CSA-ΚΥΓ).

2.6          Μη συμβατική εμπορική γεωργία.

2.7           Αλληλέγγυα  Γεωργία (συγγενής με την ΚΥΓ σε ευρωπαϊκό επίπεδο) .

2.8          Επανεκκίνηση. 

2.9          Regiotopia

2.10      Fairnopoly . 

3.               Πτυχές μιας βιώσιμης περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά 

 εξέλιξης της υπαίθρου και η σύνδεση τους με μια κοινωνική διατροφική οικονομία.

4.               Οριοθέτηση της ΚΥΓ από άλλα παρόμοια μοντέλλα

5.               Η σημασία της περιφερειακότητα

6.               Η ΚΥΓ  και η σημασία της διασφάλισης προμήθειας

7.               Παράγοντες  που μπορεί να επηρεάσουν θετικά την περαιτέρω ανάπτυξη της ΚΥΓ

7.1            Απαιτήσεις

7.2           Αναπτυξιακές προοπτικές της ΚΥΓ στην Ελλάδα

7.2.1       Διαρθρωτικό επίπεδο

7.2.2      Δομικό επίπεδο

8.               Διαπιστώσεις και απαιτήσεις

9.               Πιθανέ ς προσεγγίσεις για την υλοποίηση

Το ότι η Ελλάδα δεν μπόρεσε να καταστρώσει στρατηγικό (μακροχρόνιο) σχεδιασμό αγροτικής πολιτικής τα προηγούμενα 30-40 χρόνια δηλαδή από τότε που γίναμε μέλος στην ΕΚ είναι μια πραγματικότητα. Αυτή την στιγμή η τάση που υπάρχει σε πολίτες αστικού περιβάλλοντος αλλά και σε πολίτες- κατοίκους υπαίθρου είναι να βρίσκονται σε αναμονή για το τι μέλει γενέσθαι με αυτό το κράτος στα πλαίσια του οποίου θα προγραμματιστούν και θα υλοποιηθούν ίσως κάποιες εναλλακτικές οικονομικές δράσεις στην ύπαιθρο, δηλαδή κάπου να αισθανθούν ότι κυβερνώνται. Πολλές σκέψεις προσανατολίζονται σε κοινές προσπάθειες αγροτών και καταναλωτών,  βλέποντας την πραγματικότητα σε τοπικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Ας δούμε λίγο ιστορικά τι έχει συμβεί σε αυτό τον τομέα και ας απαγκιστρωθούμε  από την λεγόμενη «μνημονιακή σκέψη» που τελικά έχει συντρίψει κάθε φαντασία παραγωγικότητας και καινοτόμου εναλλακτικής και όχι -vice versa- σκέψης.

1. Ιστορικές αναφορές[1]

Ήδη από το 1760 υπάρχουν προσπάθειες  εναλλακτικής οργάνωσης της γης αλλά και της παραγωγής-μεταποίησης πρώτων υλών όπως και κατανάλωσης των παραγόμενων προϊόντων του κλάδου.

Ενώ o Elinor Ostrom περιγράφει κυρίως τις κοινότητες που διαχειρίζονται μόνο τους πόρους, σχηματίζονται κάτω από τον καπιταλισμό του 18ου αιώνα κοινότητες  που ασχολήθηκαν με την υποδομή της ύπαρξης και της διαβίωσης. Συγκεκριμένα αναφερόμαστε στους πρωτοπόρους που είναι:

1760: οι εργαζόμενοι στα ναυπηγεία Chatham και Woolwich λειτουργούν τον δικό τους αλευρόμυλο και ένα αρτοποιείο, προκειμένου να μειώσουν το κόστος διαβίωσής τους.

1769: Εργάτες ύφανσης από Fenwick στη Σκωτία λειτουργούν μια κοινή αγορά προϊόντων για τις οικογένειές τους.

1777-1800: Δύο σκωτσέζικες και ένας αγγλικός οργανισμοός-κοινότητας τροφίμων λειτουργούν από ένα ένα κατάστημα.

1812: Στο Lennoxtown στη Σκωτία  ιδρύεται η Friendly Victualling Society, που ιδρύθηκε σαν πρώτο συνεταιριστικό σχήμα στον κόσμο με σύστημα επιστροφής χρημάτων, και υπήρξε για 153 χρόνια μέχρι που συγχωνεύθηκε με ένα γειτονικό συνεταιρισμό το 1965.

1799-1825: Robert Owen ιδρύει στη Νέα Lanark, στη Σκωτία, πολλές μικρές κοινότητες εργασίας και διαβίωσης. Τους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς τους θεωρεί σαν fake των ιδεών του. Μετά την πώληση αποσυντίθεται η  Νέα Lanark.

1827: Ο William King και o William Bryan ιδρύουν στο νότιο αγγλικό παραθαλάσσιο θέρετρο του Μπράιτον  το  Συνεργατικό Trading Association, το πρώτο συνεταιριστικό κίνημα καταναλωτών με 300 συνεταιρισμούς. Εκδώσαν την πρώτη συνεταιριστική εφημερίδα την  "Συνεργατικός". Στη δεκαετία του 1830, το κίνημα κατέρρευσε ξανά, γιατί δεν προσέφερε στους συντρόφους ούτε χαμηλότερες τιμές ούτε επιστροφή χρημάτων.

1832: Εργάτες ύφανσης ιδρύουν sτο Rochdale, βασιζόμενοι στις ιδέες του  King την Rochdale Friendly  Συνεταιριστική Κοινωνία και ανοίγουν ένα χρόνο αργότερα ένα συνεργατικό κατάστημα, αλλά θα  κλείσει δύο χρόνια αργότερα. Είχαν  χορηγήσει στους πελάτες τους  δάνειο και στη συνέχεια δεν είχαν χρήματα να αγοράσουν τα εμπορεύματα.

2. Μορφές οργάνωσης[2] παραγωγών και καταναλωτών σήμερα

2.1 Coop Προϊόντων-εμπορευμάτων .

Είναι η ένωση ατόμων και νοικοκυριών με σκοπό τα κοινά ψώνια. Ιστορικά τον συναντάμε στον συνεταιρισμό καταναλωτών του δέκατου ένατου αιώνα. Η ιδέα είναι, ότι μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει από κοινού τις μεγάλες ποσότητες τροφίμων απευθείας από τους παραγωγούς  και έτσι  να συμφέρει  για τους αγρότες  να πάνε στην πόλη. Αυτό  θα  επιτρέπει ως μέλος ενός Coop να αγοραζει συνήθως φθηνότερα προϊόντα - γιατί δεν θα υπάρχει  το περιθώριο κέρδους της λιανικής πώλησης,  όπως αν είχατε αγοράσει στο συμβατικό λιανικό εμπόριο.

2.2 Κοινότητα Καταναλωτών  για φιλικά προς το περιβάλλον  παραγόμενα προϊόντα .

Αυτή η ομάδα των καταναλωτών ιδρύθηκε το 1994  στη Δρέσδη ως σύλλογος. Μετά απομονώνοντας το οικονομικό μέρος (καταστήματα) σε μια συνεταιριστική μορφή   το 2005, ο σύλλογος αφιερώνεται αποκλειστικά στις δημόσιες σχέσεις.
Ο συνεταιρισμός λειτουργεί τέσσερα καταστήματα στη Δρέσδη. Η πώληση είναι κατ 'αρχήν μόνο σε μέλη. Η χρηματοδότηση των καταστημάτων (μισθοί, ενοίκια κ.λπ.) γίνεται μέσω μηνιαίων συνδρομών των μελών, και λιγότερο μέσω του κέρδους επί των προϊόντων. Αυτό πετυχαίνει  σε μεγάλο βαθμό οικονομίες ανεξαρτήτως πωλήσεων. Το VG έχει τώρα πάνω από 6.000 μέλη.  Η ευθύνη του VG είναι η υποστήριξη ιδιαίτερα των περιφερειακών βιολογικών αγροκτημάτων και την εμπορία των προϊόντων τους. Μεγάλο μέρος του φρέσκου προϊόντος (φρούτα, λαχανικά, ψημένα αγαθά, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, ποτά) προέρχεται από την περιοχή. Συνολικά, τροφοδοτείται απευθείας από περίπου 30 αγροκτήματα της  περιοχής.. Ο συνεταιρισμός αποδίδει μεγάλη σημασία στην προώθηση των προϊόντων δίκαιου εμπορίου [fair trade?, παρατήρηση του συντάξαντος].

2.3 Συμβολαιακή Γεωργία

Η συμβολαιακή γεωργία έχει μακρά παράδοση στη δυτική Ελβετία. Η ιδέα είναι απλή:  παραγωγός και ο πελάτης υπογράφουν μια σύμβαση που καθορίζει την τιμή στην οποία και σε ποια συχνότητα θα παραδίδονται τα προϊόντα στον  πελάτη στην πόρτα του. Αυτή η ιδιαίτερη μορφή της άμεσης εμπορίας εξασφαλίζει τόσο για τον βιοκαλλιεργητή όσο και για τον πελάτης μια δίκαιη, σταθερή τιμή εκ των προτέρων για εποχιακά, τοπικά και μη γενετικά τροποποιημένα προϊόντα.

Στην ομοσπονδία Romande de l'Agriculture contractuelle de Proximité (FRACP) συμβληθήκαν 19 πρωτοβουλίες από όλα  τα  δυτικά  ελβετικά  καντόνια, από μικρή οικογενειακή φάρμα μεχρι μεγάλους Συνεταιρισμούς -  με  συμβάσεις εργασίας με τους πελάτες τους. Μεταξύ αυτών είναι πολλές οικογένειες. Η FRACP εκτιμά ότι στη γαλλόφωνη Ελβετία περίπου 7.500 άτομα ή 0,5% του πληθυσμού λαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της διατροφής τους  από τέτοιες συμβολαιακές καλλιεργιες. Κάποια προϊοντα πραδίδονται σε εβδομαδιαία, μηνιαία ή ετήσια βάση

2.4 Gruppi di Acquisto Solidale  Gruppi di Acquisto Solidale (G.A.S., Italian for ethical purchasing groups).

Αυτές οι ομάδες συνήθως έχουν συσταθεί κυρίως από πολλούς καταναλωτές, οι οποίοι συνεργάζονται για να αγοράσουν τρόφιμα και άλλα και συχνά καταναλισκόμενα προϊόντα απευθείας από τους παραγωγούς ή από μεγάλους εμπόρους λιανικής πώλησης σε τιμή που θα είναι δίκαιη και για τις δυο πλευρές.

Κάθε μεμονωμένη ομάδα έχει το δικό της ιδιαίτερο κίνητρο, αλλά οι περισσότερες ομάδες έχουν τις ρίζες τους στη βάση μιας κριτικής προσέγγισης του παγκόσμιου οικονομικού μοντέλου και τον τρόπο ζωής των καταναλωτών. Άτομα που αισθάνονται την αδικία σε αυτό το μοντέλο και ψάχνουν για μια πρακτική εναλλακτική λύση μπορούν να βρουν αμοιβαία βοήθεια και συμβουλές από την ένωση των αλληλέγγυων ομάδων. Συχνά, όταν μια ομάδα φίλων αναπτύξει μια τάση προς ένα λιγότερο καταναλωτικό τρόπο ζωής, η ιδέα της επιχείρησης κοινών πρωτοβουλιών προμήθειας έρχεται από μόνη της. Όταν η ιδέα αρχίζει να εξελίσσεται σε κάτι πιο απτό, χρειάζεται αρκετή  προσπάθεια για να βρεθούν τοπικοί παραγωγοί που πληρούν τα κριτήρια της αλληλεγγύης.  Το τελικό βήμα είναι να καθοριστεί η εσωτερική δομή της επιχείρησης, προκειμένου να συλλέγει τις παραγγελίες και να κάνει την ανακατανομή των προϊόντων.

Όταν σε μια ομάδα αγοράς το πρώτο που ζητά δεν είναι η απόλυτη μειωμένη τιμή των προϊόντων, αλλά, αντίθετα, βάζει το ανθρώπινο στοιχείο και το περιβάλλον πάνω από τα κέρδη,  τότε  μπορεί αυτή η ομάδα να ονομαστεί Solidal.  Κατά συνέπεια, σε μια ομάδα Solidal οι κατευθυντήριες γραμμές για την επιλογή των προϊόντων και των παραγωγών είναι ο σεβασμός για το περιβάλλον και την αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της ομάδας, τους εμπόρους και τους παραγωγούς.

Αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές οδηγούν στην επιλογή των τοπικών προϊόντων (με στόχο την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και των μεταφορών), του δίκαιου εμπορίου αγαθών (προκειμένου να στηριχτούν οι  σε μειονεκτική θέση βρισκόμενοι παραγωγοί, προωθώντας τα  ανθρώπινα δικαιώματά τους, ιδίως των δικαιωμάτων των γυναικών, των παιδιών και των ιθαγενών πληθυσμών.  [Πηγή: Wikipedia]

2.5  Community Supported Agriculture(CSA-ΚΥΓ).

Ιδέα τoυ Rudolf Steiner. Το  αγρόκτημα χρηματοδοτείται από την γύρω περιοχή και τα παραγόμενα προϊόντα  διατίθενται στους κατοίκους της περιοχής καθώς τα έχουν προπληρώσει σαν συμμετοχή στις δαπάνες και έξοδα τους αγρότη. Ο κάθε ένας που έχει προπληρώσει έχει πρόσβαση στα παραγόμενα προϊόντα. Στα χρόνια του ’80 έγινε εξαγωγή της ιδέας αυτής στις ΗΠΑ. Σήμερα υπάρχουν στις ΗΠΑ πάνω από  2.500 ΚΥΓ  φάρμες.

2.6  Μη συμβατική εμπορική γεωργία.

Προϋποθέτει  δωρεάν κτήματα, δωρεάν χώρων πώλησης κλπ. κλπ..

2.7 Αλληλέγγυα  Γεωργία (συγγενής με την ΚΥΓ σε ευρωπαϊκό επίπεδο) .

Μία ομάδα  ανθρώπων σε μια μακροπρόθεσμη βάση χρηματοδοτούν  την φάρμα από κοινού όσο αφορά το ετήσιο κόστος της  εκ των προτέρων, και λαμβάνουν σαν αντάλλαγμα ένα αναλογικό μερίδιο της συγκομιδής και τη βεβαιότητα ότι οι αγρότες διαχειρίζονται υπεύθυνα και βιώσιμα τη γη, το νερό, τα ζώα και τα φυτά. Όλοι οι συμμετέχοντες  αποφασίζουν πότε και ποιά φυτά θα καλλιεργηθούν. Τα έτοιμα προϊόντα διατίθενται σε κάποια συγκεκριμένα σημεία στήριξης της συγκεκριμένη πρωτοβουλίας (όχι εμπορικό κατάστημα) ή στην φάρμα.

2.8  Επανεκκίνηση.  

'Επανεκκίνηση' έχει  ξεκινήσει ως ανεξάρτητος οικονομικός και κοινωνικός οργανισμός, ο όποιος καλύπτει τις πιο βασικές ανάγκες της καθημερινής  ζωής (συνάντηση-επικοινωνίαα, προμήθειες, υπηρεσίες, ψυχαγωγικές δραστηριότητες).
Στην ύπαιθρο  δημιουργούνται συμπληρωματικά-υποστηρικτικά  Agro-κέντρα, στα οποία οι αγρότες μεταφέρουν τα προϊόντα τους  τα επεξεργάζονται  τα  συσκευάζουν και μετά μπορούν να μεταφερθούν στα αστικά κέντρα της γειτονιάς. Το  Agro- κέντρο αναπτύσσεται επίσης σαν  κοινωνικό και πολιτιστικό κέντρο. Η αρχική εμπειρία με αυτά τα κέντρα είναι πολύ θετική. 
Κάποιος  σημειώνει: «γειτονιές και τα αγροκτήματα είναι τώρα δύο άκριες  του συστήματός μας που δεν λειτουργεί τόσο  ικανοποιητικά. Οι αγρότες θέλουν να παράγουν για τους τελικούς καταναλωτές, που τους γνωρίζουν και επιτέλους αναγνωρίζουν και την δουλειά τους. Θέλουν να ζήσουν από την εργασίας τους και όχι από επιδοτήσεις. Οι καταναλωτές θέλουν να γνωρίζουν  από πού προέρχεται η τροφή τους και θέλουν να επωφεληθούν από τις χαμηλότερες τιμές, χωρίς μεσάζοντες αν  είναι δυνατόν με εποχιακά και τοπικά παραγόμενα προϊόντα  και να υπάρχουν από καιρό σε καιρό υπολειμματικές  αναλύσεις για χημικά και τους μεταβολίτες τους. "

2.9 Regiotopia

Regiotopia είναι έμπορος χονδρικής και λιανικής πώλησης  με Regio-κουτιά (πράσινο ταχυδρομείο) και βιολογικά τρόφιμα. Αγοράζουν τρόφιμα από πολλές βιολογικές εκμεταλλεύσεις στην περιοχή προμηθεύουν εβδομαδιαία φρέσκα, εποχιακά προϊόντα στους πελάτες λιανικής και γαστρονομίας. Αντίθετα με τα παραδοσιακά συνδρομητικά  κουτιά, θα επικεντρωθούμε σταθερά στα  περιφερειακά, μικρά και μεσαία βιολογικά αγροκτήματα.
100% περιφερειακά
100% χειροτεχνικά
100% φρέσκο
[100% βιολογικό πιστοποιημένο, όχι μόνο για φυτοφάρμακα αλλά και για λιπάσματα με σύγκριση βάσης δεδομένων από Ευρώπη]
100% δίκαιες τιμές
 
Τα προϊόντα είναι:
Φρέσκα φρούτα και λαχανικά, γάλα και το τυρί από αγελάδα, κατσίκα και πρόβατο. Κρέας και λουκάνικα από μοσχάρι, χοιρινό, κατσίκι, πρόβατα και άγρια ζώα.
Χυμούς, ποτά, μαρμελάδες, μέλι, έλαια, και πολλά άλλα.
Η συνδρομητική υπηρεσία θα  παρέχει διάφορα έτοιμα κουτιά που θα αποτελούνται από τα παραπάνω προϊόντα.

2.10 Fairnopoly . 

Διαδικτυακό κέντρο διανομής-πώλησης με point system.

3. Πτυχές μιας βιώσιμης περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά  εξέλιξης της υπαίθρου και η σύνδεση τους με μια κοινωνική διατροφική οικονομία.

Υπάρχουν όπως βλέπουμε και άλλα δοκιμασμένα μοντέλα στην Ευρώπη που πρέπει να δούμε και να διερευνήσουμε. Δεν θα πρέπει να κάνουμε <copy-paste>  όπως συνήθως κάνουμε εδω και δεκαετίες  από άλλα εναλλακτικά μοντέλα διατροφικής διαδρομής ή άλλων καινοτόμων ιδεών. Δεν μπορούμε  να πάρουμε εργαλεία και μέσα ενός γενικά αυτοτροφοδοτούμενου συστήματος σε κάποιες αναπτυγμένες κοινωνίες που μπορούν να το υλοποιήσουν και να το μεταφέρουμε σε κοινωνίες με ιδιαιτερότητες και γενικά διαφοροποιημένες και χτυπημένες από ανθρωπιστική κοινωνική και οικονομική κρίση  τόσο στον αστικό όσο και στον αγροτικό πληθυσμό.

Όλα τα είχαμε αφήσει στην άκρη χρόνια τώρα και στην τύχη τους. Άρα τώρα  θέλει πολύ μα πάρα πολύ προσοχή χωρίς γρήγορα και μεγάλα βήματα για να μπορέσουμε να ακολουθήσουμε και την ιστορία ομαλά όχι με πηδηματάκια, γιατί όπως είδαμε τα πηδηματάκια στην ανάπτυξη, για να γλυτώσουμε χρόνο,  μας έβαλαν χειροπέδες.

Στο κλάδο του εμπορίου τροφίμων συναντούμε μία όλο και  αυξανόμενη υπερσυγκέντρωση δραστηριοτήτων. Ο πόλεμος των τιμών προκάλεσε έντονη πολιτική ανταγωνισμού που έβγαλε από την αγορά πάρα πολλούς παραγωγούς προπάντων μικρούς, η οποία έγινε και εντονότερη από την ζήτηση του καταναλωτή για φθηνά προϊόντα.  Αυτή η πίεση έχει μεταφερθεί και στους βιοκαλλιεργητές. Η περαιτέρω  ανάπτυξη των αγροκτημάτων δεν μπορεί πλέον να υλοποιηθεί μέσω αυτοχρηματοδότησης. Έτσι οι αγρότες χρεώνονται όλο και περισσότερο. Συμπληρωματικά από  την έλλειψη ρυθμιστικών παραγόντων στην αγροτική πολιτική και ιδιαίτερα της εθνικής αγροτικής πολιτικής συνεπάγονται αυξανόμενα επενδυτικά και επιχειρηματικά ρίσκα για τους αγρότες.

Από το 1960 εμφανίστηκε  σε διάφορα μέρη του κόσμου μια ιδέα η οποία επιτρέπει στους αγρότες, απελευθερωμένοι πλέον από οικονομικούς περιορισμούς και πιέσεις, να λειτουργήσουν με γνώμονα την αειφόρο ανάπτυξη. Η αγροτική ανάπτυξη βρίσκεται σήμερα στους τομείς της οικολογίας, της οικονομίας και των κοινωνικών ζητημάτων μπροστά σε σημαντικές προκλήσεις. Τέτοια παραδείγματα είναι η εγκατάλειψη της υπαίθρου, η μείωση των υποδομών και κατ' επέκταση της ποιότητας ζωής, καθώς και τα με την αύξηση των διαρθρωτικών αλλαγών συνδεόμενα περιβαλλοντικά προβλήματα.

Από το 1980, εξαπλώνεται προπάντων στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία,  και αργότερα  στην Γερμανία όπως και σε άλλες χώρες Ευρώπης,  η έννοια της κοινωνικής Γεωργίας  η οποία είναι γνωστή και σαν Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία (ΚΥΓ) ή Γεωργική Οικονομική Κοινότητα.

Μια βιώσιμη - θα έλεγα ισορροπημένη εξέλιξη- της υπαίθρου θα πρέπει να συνοδεύεται από τρία γνωστά πλέον πράγματα:[3]

Οι παραπάνω τρείς βασικοί άξονες  της βιωσιμότητας της υπαίθρου αντικατοπτρίζουν τα εξής θεματικά  και μη αμφισβητούμενα πλέον στοιχεία-κριτήρια [βλέπε  πίνακα δεξιά].

Τέτοιες δραστηριότητες δεν μπορούν να θεσπιστούν από πάνω. Υπάρχουν βέβαια και παραδείγματα στο εξωτερικό που τέτοιες δραστηριότητες προωθούνται  από κρατικούς  και μη κρατικούς θεσμούς όπως και τις ΜΚΟ.  Όμως χρηματοδοτική βοήθεια και στήριξη μπορεί να είναι συνδεδεμένη μόνο με κριτήρια βιωσιμότητας και αειφόρου οικολογικής προσαρμογής. Θα ήταν ευχής έργο αν τα κέντρα αγροτικής ανάπτυξης  ή το γεωτεχνικό επιμελητήριο είχαν γνώσεις και know how σχετικά με την συγκεκριμένη επαγγελματική δραστηριότητα για να στηρίξουν κάποιες σχετικές ενέργειες, κάτι που ειναι άγνωστο στη χώρα μας.

Έχει γίνει σαφές ότι η έννοια μιας πρωτοβουλίας της  ΚΥΓ, σύμφωνα με έρευνες στο εξωτερικό,  σχετίζεται με την περιφερειακότητα, τη συμβολαιακή γεωργία μέχρι και μεσαία κλίμακα, τη βιολογική  γεωργία, την άμεση επαφή και το δίκαιο εμπόριο. Το μοντέλο ΚΥΓ είναι μια πρωτοποριακή έννοια της αειφόρου αγροτικής ανάπτυξης. Παγκοσμίως συμφωνούν όλοι, θεσμικοί και μη παράγοντες ότι η ΚΥΓ είναι μια μορφή γεωργίας που θα μπορεί στο μέλλον να στηρίξει και να προωθήσει την αειφόρο εξέλιξη/ανάπτυξη της υπαίθρου.

Η βασική ιδέα της έννοιας ΚΥΓ είναι, ότι ένα αγρόκτημα τροφοδοτεί το περιβάλλον χώρο του με προϊόντα διατροφής, ενώ το περιβάλλον παρέχει για το αγρόκτημα τα απαραίτητα κεφάλαια  για να μπορεί να λειτουργεί και να επιβιώνει, δηλαδή ακριβώς τη καλλιέρεγεια. Και εδώ από την στιγμή που μπαίνει στο παιγνίδι το κεφάλαιο δηλαδή η συνδρομή των μελών. Δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την ύπαρξη του χρήματος και με ότι αυτό συνεπάγεται.  Και οι δύο εταίροι βρίσκονται  σε αμοιβαία ευθύνη και 'εξάρτηση'. Τόσο οικονομική όσο και διατροφικά υπαρξιακή.

Η έννοια μιας ΚΥΓ-ιδέας υπερβαίνει τις συμβατικές μορφές εμπορίας: Η γεωργία δεν χρηματοδοτείται μέσω της πώλησης μεμονωμένων προϊόντων, αλλά μέσω των συνδρομών των μελών, που εμμέσως είναι και αυτή μια εκ πρωιμίου πώληση ενός όγκου προϊόντων με συγκεκριμένη ποιότητα και ασφάλεια, αλλά αποσκοπέι στη εξασφάλιση της καλλιέρεγαις τους αγρότη και στην βιώσιμη συνήρηση της υπάιθρου. Προϊόντα  που δεν προσφέρονται ή δεν πωλούνται στην αγορά, διανέμονται χωρίς κόστος στα μέλη. Στην ιδανική περίπτωση αυτό επιτρέπει στον γεωργό,  ο οποίος με τον τρόπο αυτό απελευθερώνεται εν μέρει από τις πιέσεις της ελεύθερης αγοράς, να λειτουργεί και με βιώσιμο τρόπο.

Η ΚΥΓ είναι ένα μοντέλο μιας δεσμευτικής συνεργασίας των παραγωγών και των καταναλωτών, στο πλαίσιο της οποίας η ευθύνη και το ρίσκο είναι κοινοί παράγοντες. Οι γεωργοί διαχειρίζονται τη γη με την καλύτερη γνώση και συνείδηση και προμηθεύουν τους κατοίκους-μέλη με ποιοτικά υψηλής διατροφικής αξίας τρόφιμα. Τα προϊόντα αποστέλλονται ή διανέμονται χωρίς τιμές στα μέλη όπως οι ανάγκες απαιτούν. Δημιουργείται μια προσωπική σχέση μεταξύ των αγροτών και των μελών, και μεταξύ των μελών έτσι όπως όλων των εμπλεκομένων στο συγκεκριμένο εγχείρημα στην περιφέρεια.

Η βασική ιδέα είναι ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του συνεταιριστικό κοινωνικό ον, και ότι η φύση μπορεί να παράγει εντός των ορίων μιας υγιούς διαδικασίας και λειτουργίας αρκετά πλεονάσματα, από τα οποία οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν[4].

Πλεονεκτήματα και οφέλη που μπορεί  να φέρει μια ΚΥΓ ή μια σχετική με αυτήν δραστηριότητα  σε παραγωγούς/αγρότες και καταναλωτές είναι: 

Πηγή:  Katharina Kraiß, Thomas van Elsen,  Landwirtschaftliche Wirtschaftsgemeinschaften (Community Supported Agriculture, ΚΥΓ)

Στην ανεπαρκή προώθηση και δικτύωση οφείλεται  το ότι δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα αγροκτήματα ΚΥΓ στη Ελλάδα [Νίκος Θεοδοσάκης]. Διαφορετική νοοτροπία των ανθρώπων, καθώς και η μη σωστή χρήση του όρου ΚΥΓ είναι άλλοι λόγοι. Δηλαδή το "συνδρομητικό καλάθι" μηνιαίως το θεωρούν πολλοί μια μορφή ΚΥΓ. Αυτό όμως δεν συνάδει με την ιδεά της ΚΥΓ.

4. Οριοθέτηση της ΚΥΓ από άλλα παρόμοια μοντέλλα [5]

Η κύρια διαφορά από παρόμοια μοντέλα διακίνησης και εμπορίας είναι ότι ΚΥΓ σύμφωνα με τον ορισμό της εμπορίας[6]  βασικά δεν έχει καμία μορφή του συμβατικού μάρκετινγκ: Τα μέλη  με τις μηνιαίες τους συνδρομές  χρηματοδοτούν τη γεωργία, δηλαδή τη καλλιέργεια ανεξάρτητα από τα προϊόντα που παράγονται. Αυτά δεν προσφέρονται στην αγορά ή δεν πωλούνται σε αγορές, αλλά διανέμονται χωρίς τιμή στα μέλη. Τα προϊόντα χάνουν έτσι την τιμή τους και παίρνουν πίσω την αξία τους[7].

Προφανώς αν τα μέλη δεν είναι αρκετά για να καλύψει ο καλλιεργητής τα έξοδα και τις δαπάνες παραγωγής και διαβίωσης του τότε θα απευθυνθεί και στην ελεύθερη αγορά όπου θα εμπορευτεί με τους ισχύοντες νόμους της συμβατικής αγοράς.

Σε καμία άλλη «μορφή του μάρκετινγκ» δεν υπάρχει συγκρίσιμη σχέση μεταξύ των μελών και του καλλιεργητή και κατ' επέκταση μια τέτοια δέσμευση. Οικονομικές διασφαλίσεις γίνονται και αντικαθίστανται από ένα δίκτυο ανθρώπινων σχέσεων. Γι αυτό η απαιτούμενη εμπιστοσύνη με τη σειρά της επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την προσωπική επικοινωνία και μια διάφανη διαχειρίσιμη οργάνωση. Το αποτέλεσμα είναι το  μέγιστο της διαφάνειας κάτι που δίνει στα μέλη το αίσθημα της ασφάλειας. Μια άλλη διαφορά  είναι ότι  το μεγαλύτερο μέρος των δαπανών και τους κόστους της εμπορίας σχεδόν εξαφανίζεται[8], «όταν ο καλλιεργητής επιβιώνει 100% από την ΚΥΓ και δεν υπάρχει μεγάλη fluctuation των μελών» [Νίκος Θεοδοσάκης] .

Εικόνα 1:  Η συμβολή της ΚΥΓ σε μια βιώσιμη εξέλιξη της υπαίθρου

5.  Η σημασία της περιφερειακότητας

Σε αντίθεση με τη συγκέντρωση στο λιανικό εμπόριο τροφίμων και  την "από-περιφερειακότητα" δρα το περιφερειακό marketing κατά της αποξένωσης των καταναλωτών και της γεωργίας. Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η εικόνα τους και η κοινωνική αποδοχή[9]. Και τα δύο, τόσο η προώθηση της σύνδεσης των καταναλωτών με την γεωργία, καθώς και η μετάδοση των γεωργικών καλλιεργητικών και μη αλληλοσυνδέσεων και αλληλεξαρτήσεων θεωρούνται σημαντικές και ουσιαστικές πτυχές της έννοιας της ΚΥΓ.

Έρευνες καταναλωτών στο εξωτερικό δείχνουν ότι η περιφερειακή δεσμευτική προέλευση των τροφίμων τείνει να έχει αυξανόμενη σημασία[10]. Εδω λίγο δύσκολο να συμβεί σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Η τάση αυτή θα συνεχιστεί με την αύξηση της συνείδησης της υγείας και θα συνεχίζεται με την αύξηση της μέσης ηλικίας του πληθυσμού[11], και την «απομάκρυνση των πολιτικών αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο από την καθημερινή πραγματικότητα των πολιτών και κατοίκων της υπαίθρου όπως επίσης και από τις επερχόμενες διακρατικές συμφωνίες »[Νίκος Θεοδοσάκης].

Θετικές επιδράσεις στις αγοραστικές αποφάσεις θα παίξουν:  

• Η ταυτότητα,  
•  η διαφάνεια και  
•  η εμπιστοσύνη.

Οι επιδράσεις οδηγούν τελικά σε περισσότερο θετικές αγοραστικές συμπεριφορές, όσο πιο συγκεκριμένος και μικρής κλίμακας είναι ο χώρος προέλευσης των προϊόντων. Αυτά τα τρία στοιχεία θα πρέπει να εφαρμόζονται στο πλαίσιο της έννοιας της ΚΥΓ .

6. Η ΚΥΓ  και η σημασία της διασφάλισης προμήθειας

Για να τονίσουμε την σημασία της ύπαρξης ενός ίδιο-αυτόνομου οργανισμού για μάρκετινγκ και παραγωγής τροφίμων, θα παρουσιαστεί σύντομα η έννοια της ασφάλειας προμήθειας με διατροφικά προϊόντα. "Κατά την διάρκεια της λεγόμενης προοδευτικής ανάπτυξης, το δίκτυο εφοδιασμού έγινε λόγω της αυξανόμενης εξάρτησης, ευαίσθητο απέναντι σε δυνητικές επικινδυνότητες, που έχουν τόσο φυσικά όσο και ανθρωπογενή αίτια. Ασφάλεια και προφύλαξη, προκαλούν κόστος, και βρίσκονται σε σύγκρουση με το στόχο της μεγιστοποίησης του κέρδους και ως εκ τούτου θεωρούνται ασήμαντα" ['σε μια συμβατική επιχείρηση': Νίκος Θεοδοσάκης]. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε από το BMELV διαπίστωσε ότι, "μεταξύ άλλων, σε περίπτωση διακοπής ρεύματος για αρκετές ημέρες, και χωρίς υπολογιστή και υποδομές πληροφορικής σε λειτουργία, δεν είναι δυνατή η παροχή ή η διανομή των τροφίμων και δεν μπορεί να εγγυηθεί η προμήθεια των πολιτών με τρόφιμα." [12]  Ο βαθμός συνειδητοποίησης του συγκεκριμένου προβλήματος από πολλούς ειδικούς και επαγγελματίες σε αυτό το πλαίσιο είναι αρκετά χαμηλός.

Πολλοί από τους κινδύνους ελαχιστοποιούνται κατά την λειτουργία μιας ΚΥΓ. Τα προβλήματα με την προμήθεια τροφίμων λόγω 

•  των μακρινών οδών μεταφοράς,  
•  των επικοινωνιών και  
• της χρηματοδότησης

 σε μεγάλο βαθμό ελαχιστοποιούνται.

Στον χρηματοπιστωτικό τομέα, η ΚΥΓ είναι λιγότερο εξαρτημένη διότι ενδεχομένως οι συνδρομές  των μελών μπορούν να αντικατασταθούν και από την εργασία.

Όσο πιο κοντά  στο αγρόκτημα ζουν τα μέλη της ΚΥΓ, το οποίο τους προμηθεύει , τόσο χαμηλότερος είναι ο κίνδυνος ότι η επικοινωνία και η μεταφορά θα είναι ένα πρόβλημα. "Διακοπή ρεύματος (κάτι που υπάρχει σε πολλές περιοχές της Ελλάδας  συχνά) επίσης δεν θα επηρέαζαν σημαντικά την ΚΥΓ-φάρμα και θα μπορούσαν να αντισταθμιστούν εν μέρει από την προσωπική εργασία των μελών. Επίσης σε περιπτώσεις κρίσης, το υπάρχον κοινωνικό δίκτυο είναι μια σημαντική πτυχή. Λόγω των στόχων ενός κλειστού κυκλώματος λειτουργίας, έναν επαρκή αριθμό εργαζομένων, αλλά και της εμπιστοσύνης που υπάρχει και στη βάση της οποίας γίνεται ο καταμερισμός των τροφίμων, το σύστημα ΚΥΓ φαίνεται να είναι όχι μόνο οικολογικά ανθεκτικό άλλα και αντιστασιακό. "Τις κρίσεις τις διαχειρίζεται κάποιος καλύτερα όταν τις προλαβαίνει[13]" . Ουτε και αυτό θα συνέβαινε στη χώρα μας δυστυχώς.

7.      Παράγοντες  που μπορεί να επηρεάσουν θετικά την περαιτέρω ανάπτυξη της ΚΥΓ

7.1    Απαιτήσεις

Προϋπόθεση για την εφαρμογή της έννοιας της CSA είναι η συνειδητοποίηση των υποκείμενων ιδεών και στόχων. Εάν δεν γνωρίζουμε τον προορισμό, η διαδρομή δεν μπορεί να υλοποιηθεί.  Ως εκ τούτου, η πιθανότητα εξάπλωσης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ξεκάθαρη μετάδοση των εννοιολογικών ιδεών και στόχων της ΚΥΓ. Το ίδιο ισχύει και για την επιτυχία ήδη υπαρχόντων ΚΥΓ αγροκτημάτων. Η έλλειψη κατανόησης των μελών το τι κρύβεται πίσω από κάθε τέτοια δράση και τα πλεονεκτήματα της έννοιας της ΚΥΓ μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε κίνδυνο το όλο έργο. Σημαντικό είναι κάποιες προσωπικότητες να κεντρίζουν το ενδιαφέρον, να μεταδίδουν τις ιδέες και να μπορούν να εμπνεύσουν και για την εφαρμογή τους (Besch κ.ά.. 2000).

Τι θα πρέπει να τονιστεί κατά την διαδικασία δημιουργίας μιας τέτοιας ομάδας[14]:

•   Η ξεκάθαρη ιδέα για το τι θέλουμε να κάνουμε,
•   μια ισχυρή κεντρική ομάδα, καθώς επίσης
•   δυνατότητα επικοινωνίας και
•  δεξιότητες διαχείρισης συγκρούσεων.

Η έλλειψη επικοινωνίας και διάθεσης για συνεργασία είναι οι μεγαλύτερες προβληματικές περιοχές του περιφερειακού εμπορίου. Χρειάζονται συστηματικές και τακτικές προσωπικές επαφές των αγροτών και των καταναλωτών άλλα και μεταξύ των καταναλωτών (αυτό θα πρέπει να τονιστεί για την ιδιαιτερότητα της Ελλάδας) για να εξασφαλιστεί η αμοιβαία εμπιστοσύνη και εκτίμηση μεταξύ τους.

Ένας άλλος βασικός παράγοντας επιτυχίας είναι η εθελοντική προσφορά, η οποία εξασφαλίζει ότι τα μέλη ενεργούν με ίδια κίνητρα και πεποιθήσεις.  Σε αυτά συμπεριλαμβάνεται  και η κυριότητα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα της γης ίσως και κάποιο πιθανό οικοδόμημα, ή απογραφές στο τέλος  του χρόνου  που  θα επιτρέπει στα μέλη ένα βαθύτερο συναισθηματικό δεσμό και μια βαθύτερη εμπιστοσύνη.

Η ικανότητα και η προθυμία του γεωργού, να ανταποκριθεί απέναντι  στα μέλη, συμβάλλει σημαντικά στη συνέχεια και την ικανοποίηση των αναγκών των μελών της ομάδας. Τα ίδια τα μέλη είναι η καλύτερη "διαφήμιση" για να προσελκύσουν  νέα μέλη, δεδομένου ότι μπορούν να μεταφέρουν την εμπιστοσύνη τους προς το γεωργό καλύτερα από κάθε άλλο.

Εικόνα 2:Παράγοντες που επηρεάζουν θετικά την ΚΥΓ

7.2 Αναπτυξιακές προοπτικές της ΚΥΓ στην Ελλάδα

7.2.1 Διαρθρωτικό επίπεδο

Ένα θέμα που θα πρέπει να προσεγγιστεί τελείως διαφορετικά, για να μη γίνει το ίδιο λάθος όπως στην ΕΕ είτε προσπαθούμε με συμβατικές είτε με εναλλακτικές πολιτικές να ανασυγκροτήσουμε η να καθορίσουμε εκ νέου μια θεματική εξέλιξη (ξεχνάμε τον όρο πολιτική η ανάπτυξη και βάζουμε εξέλιξη που a priori θέτει μια θετική προοπτική) είναι το εξής:  
Να μη καθορίζονται θεματικοί άξονες ανεξαρτήτως πολιτισμικών και άλλων ιδιαιτεροτήτων των περιφερειών σε κράτη άλλα ακόμα και σε περιοχές εντός περιφερειών. Η ιδέα μιας ΚΥΓ στην Ήπειρο θα έχει διαφορετική ανταπόκριση και αποδοχή από ότι μια στον Έβρο ή στην Κρήτη[Νίκος Θεοδοσάκης].

Τι εννοείται με το συγκεκριμένο: Κάθε "εξελικτικός" -και που είναι και δυναμικός- προσανατολισμός σε κάποιους στόχους θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του, τις περιφερειακές ιδιαιτερότητες της χώρας ή της περιοχής(bottom up process), για να μπορέσει στα πλαίσια μιας κοινωνικά υποστηριζόμενης γεωργίας  -όχι οπωσδήποτε  ΚΥΓ-  να δημιουργήσει ένα  εναλλακτικό μοντέλο από αυτό ενός γενικότερου στερεότυπου μοντέλου και προσανατολισμού σε μια όμως ανομοιογενή Ευρώπη, σε ένα ανομοιογενές κράτος σε πολλές ανομοιογενείς περιφέρειες και περιοχές.

Ο ανύπαρκτος στρατηγικός σχεδιασμός μιας πολυλειτουργικής αγροτικής και όχι οπωσδήποτε αμιγώς γεωργικής πολιτικής με έμφαση στην περιφερειακή εξέλιξη, βάζει φραγμούς στο επιχειρεί υποστηριζόμενος και από τα θεσμικά πλαίσια που αλλάζουν συχνά κατά το δοκούν του 'κομματικού πολιτεύματος'  και την στιγμιαία οικονομική συγκυρία ιδιαίτερα τα τελευταία 5 έτη και έπεται η συνέχεια. O ανύπαρκτος σοβαρός αναδασμός της γης, ιδιαίτερα σε δύσκολα μορφολογικά δομημένες περιοχές και με μικρό κλήρο βάζει φραγμούς στην ορθολογική και βιώσιμη εκμετάλλευση των γαιών για το σύνολο της κοινωνίας. Η έλλειψη κτηματολογίου στην ύπαιθρο εμποδίζει και αυτοκαταργεί την ύπαρξη ενός στρατηγικού σχεδιασμού εθνικής αγροτικής πολιτικής που σχετίζεται άμεσα με τις χρήσεις γης και επάνω σε αυτές βασιζόμενο χωροταξικό σχεδιασμό. Η μη ύπαρξη χαρτογράφησης των τώρα και πολλά έτη αδρανοποιημένων γαιών είναι επίσης ένα handicap.

Η διάδοση και η εξέλιξη της ιδέας μιας ΚΥΓ σε όποια μορφή και αν αυτή προωθηθεί, με τα παραπάνω βασικά στοιχεία που πρέπει να έχει μια τέτοια πρωτοβουλία θα πρέπει να γίνεται από κάτω προς τα πάνω. Κάθε περιοχή έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες τόσο στον τομέα παραγωγής όσο και στον τομέα του καταναλωτή με τις ιδιαιτερότητες του. Κάποιοι είναι ευκολόπιστοι άλλοι δυσκολόπιστοι κάποιοι ρισκάρουν άλλοι δεν ρισκάρουν, κάποιοι έχουν συμβουλευτεί το μέσα τους για κάτι συλλογικό κάποιοι όχι. Είναι πολλά τα ερωτήματα που μπαίνουν από πλευράς καταναλωτών. Η καλή ίσως πελατειακή σχέση καταναλωτή και παραγωγού στην λαϊκή δεν έχει όμως σχέση με την σχέση των δυο μερών σε μια ΚΥΓ. Αυτό να το έχουμε ξεκαθαρίσει για να προχωρήσουμε.

Οι θετικές  παράμετροι για την ιδιαιτερότητα της Ελλάδας σαν σύνολο χώρας είναι:

·         Ότι το δίκτυο προμήθειας βιολογικών προϊόντων δεν καλύπτει όλες τις περιοχές. Έτσι λοιπόν με μια τέτοια πρωτοβουλία θα μπορούσαν άτομα που δεν έχουν πρόσβαση στα βιολογικά λόγω κάποιων χωρικών, κοινωνικών ή ακόμα και οικονομικών ανασταλτικών παραγόντων να  έχουν πρόσβαση σε αυτά.

·         
 Στο μέλλον, η ένταξη της περαιτέρω μεταποίησης  των προϊόντων ή ακόμα και του εμπορίου σε μεγάλους αγοραστές όπως οι κοινωνικές κουζίνες θα είναι εφικτή . Αυτό μπορεί να συμβεί με την συνεργασία πολλών μικρών εκμεταλλεύσεων. Επίσης προσφέρεται  και η σύνδεση της  ΚΥΓ με συνεταιρισμούς τροφίμων κλπ.

·         Επιπλέον θα βοηθήσει στο αιώνιο πρόβλημα που έχει η αγροτιά στην Ελλάδα, δηλαδή να  προσφέρει λύσεις για τα υπάρχοντα κοινωνικά προβλήματα της γεωργίας, π.χ., σε σχέση με τη διαδοχή των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και  την δημιουργία νέων και την χρηματοδότηση της αειφόρου γεωργίας.

·         Μια ΚΥΓ επιτρέπει αγροκτήματα να λειτουργούν ανεξαρτήτως επιδοτήσεων, κάτι που μπορεί να βοηθήσει στην απόφαση του ένα νέο γεωργό να συνεχίσει ή να ξεκινήσει ένα αγρόκτημα.

·         Θα μπορέσει η ΚΥΓ να δώσει προοπτική στις σχέσεις μεταξύ υπαίθρου και πόλης. Ο κάτοικος της πόλης θα μπορέσει σιγα-σιγα να κατανοήσει τις αλληλοεπιδράσεις στην παραγωγικής διαδικασία της οικονομίας στην ύπαιθρο και να μη γίνεται παράλογος με τις διατροφικές απαιτήσεις του άλλα και το οικολογικό του αποτύπωμα.

 

7.2.2  Δομικό επίπεδο

Μικρός  κλήρος σε πολλές περιοχές με υπεργήρανση του πληθυσμού σε αυτές. Άγνοια  από τους αγρότες για το τι μορέα να καλλιεργηθεί ανάλογα με το μικροκλίμα της περιοχής. Προσανατολισμός των τοπικών γεωπόνων σε συγκεκριμένα προϊόντα εξωτερικού (σταφύλια, κηπευτικά, εσπεριδοειδή, συνπήρυνα φρούτα) με μεγάλες καλλιέργειες προς ικανοποίηση των αναγκών των καταναλωτών στο εξωτερικό. Συμπληρώνεται το puzzle  από δίκτυο μικροεμπόρων που αγοράζουν  φτηνά το προϊόν των μικρών μέχρι και μεσαίων αγροτών, άλλα τους παίρνουν όλη ή το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής. Οι γεωπόνοι δεν έχουν ενδιαφέρον για μια βιώσιμη αγροτική οικονομία ή ακόμα και μόνο γεωργία. Είναι μακροχρόνια διαδικασία και δεν κερδίζεις γρήγορα χρήματα με αυτό. Η "βιομηχανία τους" δεν λειτουργεί με την βιώσιμη γεωργία.

Το δεύτερο θέμα προβληματισμού είναι το πως ένας μη γεωργός που δεν γνωρίζει έστω και τα ελάχιστα της καλλιέργειας – άσχετα με το αν οι σημερινοί γεωργοί και οι ίδιοι δεν έχουν και πολύ γνώση για το θέμα σε σχέση με την βιωσιμότητα-  θα μπορέσει να ξεκινήσει μια τέτοια δραστηριότητα ένα τέτοιο εγχείρημα έχοντας πρώτα το ρίσκο του επαγγελματικού επιχειρείν δηλαδή της διάθεσης του προϊόντος στο τέλος της παραγωγικής διαδικασίας, επιπλέον και το ρίσκο του μη υπάρχοντος know how στο κλάδο της γεωργίας της αλιείας ή της κτηνοτροφίας ή ακόμα και της δασοκομίας. Άρα το ζητούμενο άδω είναι οι υποδομές εκπαίδευσης και πρακτικής εκμάθησης. Συνεπάγεται ότι θα πρέπει να επικεντρωθούμε και  στους ακόλουθους τομείς: 

1. της σημαντικότητας της διατήρησης του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας,
2. της σημαντικότητας του εδάφους και των διεργασιών μέσα σε αυτό,
3. της σημαντικότητας των καλών γεωργικών πρακτικών στην καλλιέργεια για το κτήμα του γεωργού και για το προϊόν που απευθύνεται σε καταναλωτές,
4. την κοστολόγηση των προϊόντα και της παραγωγής γενικότερα,
5. τις αρχές τεχνολογίας τροφίμων για προϊόντα  οικοτεχνίας και τέλος00
6. της τυποποίησης, marketing, μεταφορά ς και διάθεσης.

Συμπληρωματικά με το παραπάνω και γνωρίζοντας τι αρνητικές συνέπιες έχουν οι επιδοτήσεις στον πρωτογενή τομέα γενικότερα θα απέφευγα να συνδέσω επιδοτήσεις με την γεωργία αν δεν υπάρχει σοβαρό υπόβαθρο γνώσεων στον τομέα που θέλει να ασχοληθεί ένας νέος στην ύπαιθρο ή ένας άνεργος από την πόλη που θέλει να ασχοληθεί με την γεωργία ή γενικότερα με την αγροτική οικονομία στο χωριό του ή κάπου άλλου ενοικιάζοντας κάποια στρέμματα.

Προτείνω δε άτομα  που επιθυμούν να ασχοληθούν με αυτο τον κλάδο, να προωθούνται και να στηρίζονται άλλα παράλληλα να είναι υποχρεωμένα να φοιτούν για ένα τρίμηνο (Σεπ-Δεκ και Μαρ.-Μάι)- ανάλογα τις περιοχές και τις κλιματολογικές συνθήκες μεταφέρονται οι μήνες, σε μια γεωργική σχολή ή σε ένα τμήμα των ΤΕΙ ειδικά δομημένο για τέτοια άτομα  να μαθαίνουν και να εκπαιδεύονται  στα παραπάνω αναφερόμενα θέματα. Αυτά τα άτομα θα πρέπει να είναι μεταξύ  22 και ... ετών.  Άτομα που είναι αγρότες και είναι άνω των 40 ετών μάλλον θα είναι δύσκολα να τους φέρουμε στα θρανία οπότε θα πρέπει να τους προτείνουμε κάτι άλλο. Αυτοί θα χρειαστούν τα κέντρα αγροτικής ανάπτυξης και το γεωτεχνικό επιμελητήριο σαν advisors. Η βιωσιμότητα δεν περιορίζεται μόνο στην βιολογική γεωργία για καθαρά πιστοποιημένα προϊόντα. Εδώ θα πρέπει να μπει και ο όρος της βιωσιμότητας εντός του αγροκτήματος. Κάθε αγρόκτημα θα πρέπει να είναι επισκέψιμο και σε περίπτωση που είναι μεικτό να γίνεται επανεκμετάλλευση όλων των πόρων μέσα από το αγρόκτημα είτε αυτό είναι φυτικής είτε ζωικής προέλευσης. «Το αγρόκτημα θα πρέπει να πληρεί σχεδόν τις απαιτήσεις οργάνωσης ενός βιοδυναμικού αγροκτήματος» [ΝίκοςΘεοδοσάκης].

Θεωρώ ότι η πρόταση που θα γίνει θα πρέπει να περιλαμβάνει και αναλύσεις για νιτρικά, φωσφορικά και μια σειρά άλλων χημικών μεταβολιτών που δεν ερευνούν οι πιστοποιητικοί οργανισμού ή τουλάχιστον δεν ερευνούσαν μέχρι πριν 4 χρόνια.

Εκτός αυτού ο αγρότης ο οποίος επιθυμεί να μετατρέψει το συμβατικό αγρόκτημα  του σε ΚΥΓ-αγρόκτημα θα πρέπει να αποδεικνύει και την ιστορική του διαδρομή.

Η επιλογή για το σωστό παραγωγικό  "μοντέλο"  εφαρμογής εξαρτάται από την μορφολογία ,τις υποδομές μεταφοράς  και την ενεργειακή κάλυψη της περιφέρειας. Το οργανωτικό σχήμα απαιτεί άλλες προϋποθέσεις υλοποίησης σε μια ορεινή περιφέρεια, σε μία πεδινή και σε μια περιφέρεια πλησίον μεγάλου αστικού κόμβου. Εξ άλλου το ζητούμενο πρέπει να είναι να μην εξοικονομούμε από την μια πλευρά οικονομικό και κοινωνικό κόστος και από την άλλη να προσθέτουμε ενεργοβόρες δραστηριότητες όπως μεταφορά  των καταναλωτών με αυτοκίνητο σε μακρινές διαδρομές για αγορά των προϊόντων ή συχνότερες διαδρομές με μεταφορικό μέσο για μεταφορά των προϊόντων προς τους καταναλωτές ή ακόμα και αγορά βιολογικών σκευασμάτων ή και περισσότερες υποδομές συντήρησης και φύλαξης προϊόντων στις ΚΥΓ κλπ κλπ.

Ο κλήρος και το μέγεθος του είναι σε πολλές περιοχές της  χώρας ταξικά κατανεμημένος. Δεν υπάρχει αντιστάθμιση αρνητικών παραγόντων σε περιοχές με δυσμενείς συνθήκες καλλιέργειας και έτσι διαιωνίζεται η διαφορά στην παραγωγικότητα της γης και τις δυνατότητες  δημιουργίας εισοδήματος. Συνεπάγεται ότι πρώτα θα δούμε το υπάρχον σύστημα παραγωγής των ταξικά διαφοροποιημένων αγροτών σε ταξικά και μορφολογικά διαφοροποιημένες γεωργικές χρήσεις γης, και μετά θα μπορέσουμε να δούμε άξονες προσανατολισμού, ανασυγκρότηση της φυσικής και πολυλειτουργικής αγροτικής οικονομίας.

Ποιο θα είναι όμως το καταναλωτικό ‘μοντέλο’. Το λεγόμενο σκληροπυρηνικό γεννημενο και πριν από το 2011 στην Ελλάδα εναλλακτικό 'κίνημα' είναι ακόμα σε εμβρυακό στάδιο. Είναι βιασμένο από καταστάσεις που επέφερε η κυρίαρχη πολιτική κατάσταση στη χώρα, γκετοποιημένο  καθώς μειονότητα, και ένα εν μέρει βάρβαρο «κίνημα»  αν το παρακολουθήσει κανείς  στενά, καθώς λείπει η πραγματική κοινωνική μη ταξική συλλογικότητα.  Από την άλλη βλέπουμε και τα αδιέξοδα που έφερε μια σχετικά πρόσφατη πολιτική τόσο με τα κινήματα όσο και τις συμβατικές προσεγγίσεις του διατροφικού τομέα. «Είναι  να φαντάζεται κανείς τι μπορεί μακροχρόνια να συμβεί με τέτοια κινήματα που απλά βασίζονται σε ακατέργαστα πολιτικά  ένστικτα?» [Νίκος Θεοδοσάκης]. 

Το ζητούμενο δεν είναι να συσπειρωθούν κάποιοι εναλλακτικοί πολίτες με τουλάχιστον μέση οικονομική επιφάνεια και να στηρίξουν μια τέτοια προσπάθεια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας που υπάρχει η δυνατότητα της συγκεκριμένης γεωργίας άλλα να εντάξουμε και να προσελκύσουμε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού για να αλλάξει σιγά-σιγά και η νοοτροπία του καταναλώνειν και της διατροφικής συνήθειας.  Επίσης το ζητούμενο δεν είναι να έχουμε μόνο εναλλακτικούς καλλιεργητές και καταναλωτές. Οι εν δυνάμει  καταναλωτές-μέλη μιας ΚΥΓ  βρίσκονται στα μεσαία κοινωνικά και επαγγελματικά στρώματα, αλλά η ανασφάλεια πολλών οικολόγων και εναλλακτικών απέναντι στα μεσαία στρώματα και η δυσπιστία τους απέναντι σε μια αντισυμβατική συμπεριφορά ενός κατοίκου της πόλης δημιουργεί προβλήματα  και  μπορεί να εκδιώξει τους εν δυνάμει καταναλωτές μιας ΚΥΓ. Αυτή η πιθανότητα υπάρχει, άλλα στην αρχή δεν είναι κάτι ευπρόσδεκτο αυτό.  Δυστυχώς οι ‘παρά φύση’ πελατειακές σχέσεις στην ελληνική κοινωνία έχουν μπει πολύ βαθειά στον κοινωνικό της ιστό ακόμα και στα επαγγελματικά cluster.

Το πελατειακό κοινό των βιολογικών αγορών στις πόλεις δεν είναι κατ ανάγκη και εν δυνάμει μέλη σε μια πρωτοβουλία για μια ΚΥΓ. Διαφορετικές κοινωνικοποιήσεις και εντάξεις στην πόλη άλλα και στην ύπαιθρο δημιουργούν διαφοροποιημένα καταναλωτικά πλαίσια, στα οποία εντάσσεται και η διατροφή τους.

Συγκεκριμένα το θέμα της ελληνικής γεωργίας δεν μπορούμε να το δούμε ξαφνικά σαν μια κοινωνική  παράμετρο που θα την αλλάξουμε άρδην η ακόμα και σιγα-σιγα αλλάζοντας μόνο την σχέση παραγωγού καταναλωτή. Είμαστε ενσωματωμένοι στον μηχανισμό ενός κράτους και μιας ΕΕ και έτσι θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και τι σταθερές και μεταβλητές που δίδονται σε αυτά τα πλαίσια, δυστυχώς εκ των άνω. Από ΚΑΠ μέχρι TΤIP, CETA /TiSA. Και εδώ έχουμε μια σύγκρουση στόχων  από την μια οι "bottom up" πρωτοβουλίες και από την άλλη οι "top down" εθνικές  και ευρωπαϊκές πολιτικές. Επίσης με την οργάνωση ενός τέτοιου σχήματος θα πρέπει να υπάρξουν και συμπληρωματικές πολυλειτουργικές ενέργειες στα πλαίσια της αγροτικής ανάπτυξης για να συμπληρώνουν το αγροτικό εισόδημα όπως  η ψυχαγωγία η εκπαίδευση η rehabilitation etc. Την συμπληρωματικότητα σε εισόδημα του παραγωγού στην ύπαιθρο μπορούμε να την δούμε από το παρακάτω γράφημα[15]:

 

Έτσι που με αυτό τον τρόπο δεν θα βρίσκεται συνέχεια σε μια αναζήτηση αύξησης του εισοδήματος με αύξηση των τιμών και/η της συνδρομής των καταναλωτών.

Παρά το υποσχόμενο υπάρχον ενδιαφέρον τόσο από πλευράς αγροτών/γεωργών όσο και καταναλωτών σχετικά με την ΚΥΓ, θα οδηγήσουν σίγουρα  ορισμένες πτυχές  της έννοιας της ΚΥΓ σε διστακτικές συμπεριφορές σχετικά με μια απόφαση έναρξης  μιας ΚΥΓ. Όπως μπορούμε να φανταστούμε υπάρχει μια έλλειψη εμπιστοσύνης από την μια άλλα και μια έλλειψη δέσμευσης από την άλλη, η οποία αντικαθίσταται  σε άλλες μορφές αγροτικής εκμετάλλευσης ή συνεργασίας αγροτών και καταναλωτών -στην συμβατική γεωργία π.χ.-  από λεπτομερείς συμφωνίες και κανονισμούς, κάτι που δεν υπάρχει στην ΚΥΓ. Αυτό όμως στην Ελλάδα μπορεί να δημιουργεί μια ιδιαιτερότητα, από την οποία να εξαρτάται και η δημιουργία και εξάπλωση της ΚΥΓ.  Άρα εδώ πρέπει ίσως να δούμε ένα πιο λεπτομερές σχέδιο συνεργασίας και ίσως και ελέγχου με υπολειμματικές αναλύσεις, το οποίο βέβαια είναι υποχρεωτικό στην περίπτωση βιολογικής καλλιέργειας.

Ανύπαρκτο κοινωνικό περιβάλλον και η έλλειψη επαφών των εν δυνάμει απευθείας εμπορευόμενων αγροκτημάτων με τους πιθανούς πελάτες είναι τα περισσότερα εμπόδια στην εξάπλωση της ΚΥΓ. Οι αγρότες δεν έχουν το χρόνο και τις πηγές πληροφόρησης για να προβληματιστουν σε βάθος με την έννοια τη ΚΥΓ, και να δει αν και πως μπορεί προσαρμόσει τις ατομικές δυνατότητες της δικής τους επιχείρησης στις απαιτήσεις μιας ΚΥΓ.  Σε ένα ευνομούμενο κράτος αυτά τα εμπόδια ωστόσο, θα πρέπει να θεωρηθούν ως πρόκληση. Με την αύξηση μιας  αντιπαράθεσης ανοίγουν βαθύτερα οι διαστάσεις του εγχειρήματος μιας ΚΥΓ που πρέπει να γνωρίζουν:  H  γεωργία  δεν υπάρχει μόνο για να μας εξασφαλίζει τις διατροφικές μας ανάγκες, συνεισφέρει επίσης σημαντικά στην κοινωνική ευαισθητοποίηση  και  ευημερία της κοινωνίας.

8. Διαπιστώσεις και απαιτήσεις

ΚΥΓ σημαίνει επιμερισμός της ευθύνης του ρίσκου στην γεωργία και αλληλέγγυα διαμόρφωση του οικονομικού γίγνεσθαι στη βάση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης

ΚΥΓ δημιουργεί αξιόπιστες σχέσεις μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών σε μακροχρόνια βάση και κατορθώνει την μεγιστοποίηση μιας απελευθέρωσης από συμβατικές οικονομικές πιέσεις στην αγροτική παραγωγική διαδικασία.

ΚΥΓ θα  μπορέσει να οδηγήσει μικρές κοινωνίες σε διατροφική κυριαρχία.

ΚΥΓ υπηρετεί την υγεία του εδάφους, των υδάτων της χλωρίδας και πανίδας  των ανθρώπων, της συντήρησης τους και της ανάπτυξης τους.

Για να έχει επιτυχία και να διαδοθεί η ιδέα της ΚΥΓ θα πρέπει να υπάρχει μια πλατειά δημόσια... ανθρώπινο όπως και χρηματοδοτικό  δυναμικό για να μπορέσουμε να βοηθήσουμε αγροκτήματα να μετατραπούν σε αγροκτήματα ΚΥΓ.

9. Πιθανές προσεγγίσεις για την υλοποίηση

Για ήδη υπάρχοντα αγροκτήματα  μπορεί το περιβάλλον τους να  διευρυνθεί με συγκεκριμένη και προσηλωμένη στους στόχους και την ιδέα της ΚΥΓ εργασία με δημόσιες σχέσεις.

Μια πρωτοβουλία για την δημιουργία μιας ΚΥΓ μπορεί να ξεκινήσει και από μη αγρότη/αγρότες, όπως η περίπτωση του "Farmer John"[16], ο οποίος ξεκίνησε μια ΚΥΓ εξ' αιτίας της ζήτησης από κατοίκους της πόλης. Έτσι λοιπόν θα μπορεί μία ομάδα κατοίκων της πόλης να βρει ένα αγρότη και να ξεκινήσουν ένα κοινό κήπο μαζί του και σιγά-σιγά να διευρυνθεί, ανάλογα την δυναμική του και την ζήτηση. Ιδιοκτήτες γαιών όχι μόνο ιδιώτες αλλά και ΤΑ μπορούν σιγα σιγα να μεταφέρουν γαίες σε αυτοδιοικούμενη θεσμική μορφή και να μισθώσουν τον χώρο πλησίον της κοινότητας  η της πόλης σε αγρότες.

Τράπεζες και με οικολογικό προσανατολισμό – όχι τέτοιες σαν τις ήδη υπάρχουσες στην Ελλάδα με π.χ. την τράπεζα Πειραιώς-  θα μπορούν να δώσουν χαμηλότοκα δάνεια σε αγρότες που εξέφρασαν την επιθυμία να μετατρέψουν το αγρόκτημα τους ή να ξεκινήσουν στην  βάση μιας ΚΥΓ.

Γι’ αυτο  η πρόταση μέσα απο αυτό το κείμενο είναι η δημιουργία μιας κοινωνικής βιώσιμης τράπεζας, που θα είναι χρηματοοικονομικού χαρακτήρα άλλα μόνο με ότι έχει σχέση με γαίες και μικρές μεταποιητικές μονάδες μέχρι βιομηχανικής ισχύος ..... αγροτικής παραγωγής  και  η οποία να είναι ενταγμένη σε ένα πλαίσιο βιώσιμης κοινωνικής αξιολόγησης της δραστηριότητάς της.

Ανεκμετάλλευτες γαίες μοναστηριών θα μπορούσαν να εκμισθωθούν η ακόμα και να παραχωρηθούν σε αγρότες για το ξεκίνημα μιας ΚΥΓ. Αυτά θα ήταν τα πρώτα βήματα για το ξεκίνημα μιας ΚΥΓ. 

Η υποστήριξη από έξω είναι το δεύτερο βήμα. Η επέκταση του δικτύου της αλληλέγγυας υποστήριξης και η ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών θα μπορεί να κάνει την ιδέα της ΚΥΓ περισσότερο προσιτή στο κοινό. Η προώθηση του συναισθήματος της συλλογικότητας "ανήκουμε μαζί κάπου" εξοικονομεί δυνάμεις και κινητοποιεί περαιτέρω την στήριξη με χρηματοδοτικούς και μη πόρους. Δημόσιοι φορείς  της ΤΑ άλλα και του κεντρικού κρατικού μηχανισμού θα μπορούσαν να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στον συγκεκριμένο τομέα.

Με  change management (διαχείριση αλλαγών) στην γεωργία και συμμετοχή πολιτών θα μπορούσαν οι γεωργικές διευθύνσεις και τα αγροτικά κέντρα να αρχίζουν να λαμβάνουν υπόψη τους τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην αγροτική οικονομία και ιδιαίτερα στην γεωργία[17].

Η επιστημονική παρακολούθηση των ΚΥΓ-αγροκτημάτων μπορεί να στηρίξει τις νεοσύστατες επιχειρήσεις, να αναλύσει τις προβληματικές περιοχές και να βελτιστοποιήσει τον προγραμματισμό τους. Η έρευνα είναι απαραίτητη: Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τον τρόπο που θα επιλεχτεί να εγκατασταθεί μια ΚΥΓ, σε μια συγκεκριμένη περιοχή.  Πως μπορεί καλυτέρα να ξυπνήσει αντίστοιχα κίνητρα και τη διορατικότητα των ανθρώπων. Η ΚΥΓ έχει να προσφέρει καλές προοπτικές για την βιώσιμη αναζωογόνηση των αγροτικών περιοχών.

---

[1] Βλέπε, Wolfgang Fabricius., Bauernmarkt/Versorgungsgemeinschaft, 14.11.2012, Folien zu: Historie (1760-1933), Wirtschaftswunder (1945-1989.

[2] Βλέπε, Wolfgang Fabricius., Bauernmarkt/Versorgungsgemeinschaft, 14.11.2012, Folien zu: Gegenwart Zukunft.

[3] Ν. Θεοδοσάκης, Πολυλειτουργική αγροτική ανάπτυξη  - μια κοινωνική πρόκληση, Παρουσίαση σε συνέδριο IFOAM, 2003, Βόροι Ηρακλείου.

[4] Thomas van Elsen Katharina Kraiß, (Stränz προφορική ενημέρωση.  2007.

[5] Katharina Kraiß, Thomas van Elsen,  Landwirtschaftliche Wirtschaftsgemeinschaften (Community  Supported Agriculture, ΚΥΓ) – ein Weg zur Revitalisierung des  ländlichen Raumes?, Beitr. 11. Wiss.-Tagung Ökol. Landbau (Band 2): 356-359, Gießen, 2011.

[6]Frohn,  H.,  Pottebaum,  P.,  Reichert,  J.,  Strecker,  O.,  Wege,  R.  (1980):  Agrarmarktforschung  –  Ein Kompendium  für  die  Agrarwirtschaft.  Bonn:  CMA  (Centrale  Marketinggesellschaft  der  deutschen Agrarwirtschaft mbH). 324 S. Δευτερογενής πηγή.

[7] Thomas van Elsen Katharina Kraiß, (Stränz προφορική ενημέρωση.  2007)

[8] Thomas van Elsen Katharina Kraiß, (Trent Hoff, προφορική ενημέρωση. 2007).

[9] Βλέπε von  Alvensleben,  R.  (2000):  Verbraucherpräferenzen für  regionale  Produkte:  Konsumtheoretische Grundlagen; in: Agrarspektrum 30, DLG-Verlags-GmbH: 67–93, Frankfurt/Main. Δευτερογενής πηγή.

[10] Βλέπε Balling, R.: Ergebnisse von Verbraucherbefragungen zur Bedeutung der regionalen Herkunft bei Nahrungsmitteln. − Agrarspektrum 30, DLG-Verlags-GmbH: 19–37, (2000), Frankfurt/M. Δευτερογενής πηγή.

[11] DBV (2007): Situationsbericht 2007. Berlin, 282 S. Δευτερογενής πηγή.

[12] BMELV (2007): Agrarpolitischer Bericht der Bundesregierung. 131 S.

[13] Whiteman, W. (1819 – 1892), zitiert in: Künast, R. (2002): Klasse statt Masse – Die Erde schätzen, den Verbraucher schützen. Econ Ullstein List Verlag GmbH, München, 254 S. Δευτερογενής πηγή.

[14] Weber,  O.  (2006):  Economic  and  Regional  Aspects  of Communal  Living:  An  Evaluation  of  the Selbstversorgergemeinschaft  Allmende  Fläming  –  A  form  of  Community  Supported  Agriculture (CSA) – Using Orientor Theory with Special Regard to Sustainability. −  Master ́s Thesis –  Faculty  of  Agricultural  Sciences  (11)  –  Department of  Sustainable  Regional  Development.

University of Kassel, 62 S.

[15] Ν. Θεοδοσάκης, Πολυλειτουργική αγροτική ανάπτυξη  - μια κοινωνική πρόκληση, Παρουσίαση σε συνέδριο IFOAM 2003, Βόροι Ηρακλείου.

[16] Βλέπε https://www.farmerjohn.com/

[17] Ellermann-Kügler,  K.  (2001):  Neue  Wege  braucht  das Land  –  Veränderungsmanagement  in  der Landwirtschaft. −  In:  Lanje,  K.  (Hrsg.):  Neue  Wege  braucht  das  Land–  Veränderungsmana-gement in der Landwirtschaft, Loccumer Protokolle: 69–76, Rehburg – Loccum

Βιβλιογραφία:

Ellermann-Kügler,  K.  (2001):  Neue  Wege  braucht  das Land  –  Veränderungsmanagement  in  der Landwirtschaft. −  In:  Lanje,  K.  (Hrsg.):  Neue  Wege  braucht  das  Land–  Veränderungsmana-gement in der Landwirtschaft, Loccumer Protokolle: 69–76, Rehburg – Loccum

Kraiß,  K.  (2008):  Community  supported  agriculture  (CSA)  in  Deutschland. − Bachelorarbeit,  Uni-versität Kassel, FB Ökol. Agrarwissenschaften (Witzenhausen), 100 S.

Kraiß, Katharina. , Thomas van Elsen, Landwirtschaftliche Wirtschaftsgemeinschaften (Community Supported Agriculture, CSA) – ein Weg zur Revitalisierung des ländlichen Raumes? 2008

van Elsen T., Kalisch M. (Red.) (2008): Witzenhäuser Positionspapier zum Mehrwert Sozialer Landwirtschaft. Erarbeitet von den Teilnehmerinnen und Teilnehmern der Tagung „Der Mehrwert Sozialer Landwirtschaft“ vom 26. bis 28. Oktober 2007 in Witzenhausen. – In: Friedel R., Spindler E.A. (Hrsg.): Nachhaltige Entwicklung ländlicher Räume. VS Verlag: 209213, Wiesbaden.

van Elsen T., Jaenichen A., Kalisch M., Limbrunner A. (2010): Soziale Landwirtschaft auf Biobetrieben in Deutschland (Projekt 08OE223). Schlussbericht, Witzenhausen, 204 S.

 

Internet- Πηγές:

http://www.soziale-landwirtschaft.de/index.php/mitarbeiter/thomasvanelsen

Soil Association: Cultivating Communities – http://www.cuco.org.uk/ Universität Kassel: PRA – http://www.uni-kassel.de/fb6/kommlab/methoden/pra.html#Anchor-

Literatur-13458 Urgenci: Urban-Rural : Generating New Commitments between Citizens. − http://www.urgenci.net/index.php?lang=en

USDA: Alternative Farming System Information Center.− http://afsic.nal.usda.gov/nal_display/index.php?info_center=2&tax_level=1

http://www.solidarische-landwirtschaft.org/de/startseite/

https://www.farmerjohn.com/